“Gjenocidi është termi i vetëm që i përshtatet”

Profesori i Studimeve mbi Holokaustin dhe Gjenocidin në Universitetin Brown, Omer Bartov, është intervistuar nga Philipp Kauppert, redaktori i revistës shkencore gjermane “Politika dhe Shoqëria Ndërkombëtare”, lidhur me zhvillimet e fundit në Rripin e Gazës. Ai ka argumentuar se pse sipas tij, termi ‘gjenocid’ është tashmë më i përshtatshmi e më i duhuri për t’i kategorizuar veprimet ushtarake të Izraelit kundrejt popullatës civile.

Kauppert: Në fillim të luftës në Rripin e Gazës, ju folët për krime kundër njerëzimit. Çfarë ju bëri të ndryshoni mendim? Pse tani e përkufizoni veprimin e Izraelit si gjenocid?

Bartov: E ndryshova mendimin rreth majit të vitit 2024. E kam shpjeguar këtë në një artikull të publikuar te gazeta britanike “The Guardian” në gusht. Pas 7 tetorit, kishte dy lloj deklaratash që vinin nga Izraeli. Nga njëra anë, një sërë komentesh nga politikanë dhe gjeneralë tregonin qartazi synimin gjenocidal. Ata flisnin për shkatërrimin total të Gazës, për mohimin e ujit, ushqimit, energjisë.

Palestinezët i përshkruanin si “kafshë njerëzore”. Të gjitha këto deklarata, të bëra nga persona në pozita drejtuese, mund të interpretohen jo vetëm si gjenocidale në qëllim, por edhe si shtysë për trupat ushtarake izraelite.

Nga ana tjetër, Izraeli shpalli zyrtarisht që qëllimet e luftës ishin lirimi i pengjeve dhe shkatërrimi i Hamasit. Kjo, në pamje të parë, dukej racionale. Kështu, kur shkrova për këtë çështje në muajin nëntor – kohë në të cilën kishin vdekur rreth 10,000 njerëz në Gazë – e përshkrova situatën si të përfshirë nga krimet e luftës dhe duke marrë parasysh shkallën e viktimave civile, si krime kundër njerëzimit.

Paralajmërova se nëse kjo nuk ndalej, mund të kthehej në gjenocid. Deri në maj të 2024-tës, kur Forcat e Mbrojtjes së Izraelit (IDF) hynë në qytetin e Rafahut dhe zhvendosën gjysmën e popullsisë së Gazës – rreth një milion njerëz – nga atje drejt zonës bregdetare të Al-Mawasit, pa asnjë infrastrukturë humanitare, dhe më pas vazhduan të shkatërronin Rafahun, u ktheva pas dhe arrita në përfundimin se IDF-ja nuk po ndiqte më qëllimet zyrtare të luftës. Në fakt, po vepronte në përputhshmëri me deklaratat e mëhershme që bënin thirrje që Gaza të bëhej e pabanueshme.

Në atë moment u bë e qartë për mua se kjo nuk ishte thjesht dëmtim i rastësishëm apo mungesë ndjeshmërie ndaj jetës civile, por një veprim i qëllimshëm. Ne e dimë tashmë, falë raporteve si ai nga “Mjekët për të Drejtat e Njeriut” në Izrael, se ka pasur shkatërrim të qëllimshëm të sistemit shëndetësor. Dhe e dimë që rreth 90 për qind e shkollave janë shkatërruar — gjithashtu edhe universitete e muze. E gjithë kjo tregon për një model të operimit. Deklaratat që në fillim dukeshin si retorikë spontane, në fakt po zbatoheshin në praktikë. Që atëherë, gjërat janë përshkallëzuar më tutje. Për mua, kushdo që ende është në mohim për atë që po ndodh, thjesht po refuzon të shohë realitetin përpara syve të vet.

Tani, kryeministri ka thënë sërish se Izraeli do të marrë nën kontroll të gjithë Gazën. Ai e ndryshoi politikën edhe një herë. “Gjithçka për gjithçka”, ka thënë ai — por jo në kuptimin e ofertës për armëpushim nga Hamasi në majin e 2024-tës, e cila përfshinte lirimin e të gjithë pengjeve në këmbim të lirimit të të burgosurve dhe tërheqjes nga Rripi i Gazës. Ajo që propozon tani Netanyahu është pushtimi total, me koston e pengjeve që janë ende gjallë, dhe përqendrimi i mëtejshëm i popullsisë, që tashmë është e kufizuar në rreth 25 për qind të territorit. Sipas ministrit të Mbrojtjes, Israel Katz, duket se ideja është të krijohet një kamp i madh mbi rrënojat e Rafahut, ku do të mbyllen fillimisht mbi gjysmë milioni njerëz. Qëllimi duket të jetë që ata ose të mbeten të bllokuar atje, ose të largohen përfundimisht nga Gaza. Kjo është logjika e asaj që po ndodh. Opinioni im në “New York Times” lidhur me këtë u botua në mes të muajit korrik, ndonëse versionin e parë e shkrova që në maj. Tashmë, më në fund, faktet për të cilat fola po depërtojnë në vetëdijen publike.

Kauppert: A e ndryshojnë deklaratat e fundit të Netanyahut vlerësimin tuaj?

Bartov: Përfundimi im ishte tashmë i qartë. Por, ajo që po ndodh është e jashtëzakonshme. Ajo që po bën Izraeli në Gazë nuk e përjashton atë se çfarë po ndodh brenda për brenda Izraelit. Fushata gjenocidale shoqërohet me shkatërrimin e sundimit të ligjit dhe çdo shenje të demokracisë brenda Izraelit. Prokurorja e Përgjithshme është shkarkuar, në mënyrë të paligjshme, nga Qeveria. Izraeli është në krizë kushtetuese. Gjykata Supreme është bërë shumë e dobët. As Gjykata e as Prokurorja e Përgjithshme nuk kanë thënë asgjë domethënëse për Gazën dhe kanë refuzuar të diskutojnë për urinë. Ato supozohet të jenë mbrojtëse të të drejtave civile. Edhe vetë IDF-ja nuk dëshiron të bëjë atë që po kërkon Netanyahu. Jo domosdoshmërisht sepse janë të përkushtuar ndaj të drejtave të njeriut — por sepse ende shpresojnë të shpëtojnë jetën e 20 pengjeve që kanë mbetur, dhe sepse nuk kanë kapacitet njerëzor për të zbatuar këtë politikë.

Shefi i Shtabit ka refuzuar të thërrasë më shumë rezervistë. Trupat janë të rraskapitura. Ka pasur viktima për shkak të lodhjes, gabimeve operative dhe mungesës së disiplinës. Vetëvrasjet janë rritur. Ky Shef i Shtabit u emërua për të qenë më “luftarak” se paraardhësi i tij. Tani po propozohen edhe figura më radikale, si David Zini, i cili po konsiderohet për të udhëhequr agjencinë e sigurisë së brendshme. Pra, ka trazira edhe brenda vetë Izraelit. Ndërkaq, shohim lidhjen e qartë midis një qeverie që përpiqet të konsolidojë pushtetin ekzekutiv në vend dhe që zbaton politika gjenocidale në Gazë. Njëra e mbulon tjetrën.

Kauppert: Të kthehemi te përkufizimi ligjor: në thelb të gjenocidit qëndron qëllimi për të shkatërruar. Si provohet qëllimi? Disa thonë se këto janë thjesht kërcënime taktike kundër Hamasit. Cili është mendimi juaj?

Bartov: Ky argument është absurd. Në shumicën e rasteve të gjenocidit, është e vështirë të dëshmohet qëllimi në mënyrë të drejtpërdrejtë. Qeveritë zakonisht nuk thonë: “po kryejmë gjenocid”. Ato thonë: “përballemi me kërcënim për sigurinë”, ose “kemi një armik të brendshëm”. E mbështjellin në gjuhë tjetër — veçanërisht në pretendimin se bëhet fjalë për luftë. Por deri në majin e vitit 2024, ishte e qartë se nuk kishte më luftë në Gazë. Përdorimi i termit “luftë” është në vetvete eufemizëm, ashtu siç është edhe emërtimi i zonës së planifikuar për zhvendosje në Rafah si “qytet humanitar”. Ajo që po bën IDF-ja është shkatërrimi i Gazës, ditë pas dite. Kontraktorë izraelitë po paguhen për të shkatërruar shtëpitë me makineri të rënda. Qëllimi mund të tregohet në dy mënyra: përmes deklaratave të drejtpërdrejta ose nëpërmjet modelit operativ. Në rastin e Izraelit, i kemi që të dyjat. Deklaratat janë bërë hapur dhe në mënyrë të përsëritur, dhe veprimet i ndjekin ato me përpikëri. Po, Netanyahu thotë gjëra të ndryshme në anglisht dhe në hebraisht. Për komunitetin ndërkombëtar, ai thotë se Izraeli e ka për cak Hamasin. Për publikun izraelit, ai thotë se Gaza duhet të shkatërrohet, duke përdorur gjuhë biblike për Amalekun. Qëllimi nuk është i vështirë për t’u përcaktuar këtu. Dhe modeli operacional e konfirmon atë. Nëse shikon Gazën sot, do të shohësh buldozerë që shkatërrojnë sistematikisht shtëpi boshe — shtëpi ku nuk ka luftëtarë të Hamasit, as “mburoja njerëzore”. Ata thjesht po shkatërrojnë lagje të tëra. Më shumë se 70 për qind e ndërtesave të Gazës janë zhdukur.

Kauppert: Shumë argumentojnë se Izraeli nuk kishte zgjidhje tjetër, se duhej të përgjigjej pas 7 tetorit. Cila është përgjigjja juaj?

Bartov:  Edhe nëse e përshkruan sulmin e Hamasit si gjenocidal, bazuar në kartën e tij të proklamuar në vitet e 80-ta, kjo nuk ka rëndësi. Gjenocidi nuk është kurrë legjitim. Edhe nëse një gjenocid do të kryhej ndaj jush, nuk mund të kundërpërgjigjesh me gjenocid. Hamasi nuk ka mjetet për të kryer gjenocid ndaj Izraelit. Nuk ka tanke, nuk ka marinë, nuk ka forcë ajrore. Por edhe nëse beson se ky ishte qëllimi i tyre, kjo nuk e justifikon veprimin e Izraelit. Çdo regjim gjenocidal pretendon se vepron në vetëmbrojtje. Këtë e thanë gjermanët në Afrikën Jugperëndimore. Këtë e thanë osmanët. Këtë e thanë edhe nazistët. Është gjithmonë e njëjta histori. Nuk ka asnjë justifikim për gjenocid — dhe është krim.

Kauppert: Të kalojmë në Evropë — veçanërisht në Gjermani. Si e shihni rolin dhe përgjegjësinë e Qeverisë gjermane në këtë situatë?

Bartov: Shtetet e Bashkuara dhe Gjermania janë thellësisht bashkëfajtore. Ato e furnizojnë Izraelin me armë dhe mbështetje diplomatike. Bashkimi Evropian është partneri kryesor tregtar i Izraelit. Zyrtarët gjermanë kanë thënë se do ta mbrojnë Izraelin në çështjen e ngritur nga Afrika e Jugut në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë. Mund ta kuptoj hezitimin e Gjermanisë për të kritikuar Izraelin, duke pasur parasysh historinë e saj. E kuptoj sikletin në përdorimin e fjalës “gjenocid”. Por ajo që nuk mund ta kuptoj është ideja, e shprehur nga Angela Merkel, se përgjegjësia e Gjermanisë ndaj Izraelit nënkupton mbështetje të pakushtëzuar — edhe kur Izraeli shkel në mënyrë flagrante të drejtën ndërkombëtare.

Përgjegjësia e parë e Gjermanisë duhet të jetë ndaj të drejtës ndërkombëtare. Kjo është trashëgimia e Luftës së Dytë Botërore. Këto ligje u krijuan si përgjigje ndaj krimeve naziste. Dhe nëse Gjermania me të vërtetë dëshiron ta mbështesë Izraelin, atëherë duhet të mbështesë pjesët e shoqërisë izraelite që besojnë në demokraci, të drejtat e njeriut dhe sundimin e ligjit — jo ata që promovojnë epërsi hebraike, racizëm dhe autoritarizëm. Gjermania mund të thotë: “ne kemi kaluar një katastrofë kombëtare. Le t’ju tregojmë përvojën tonë për si të rindërtojmë, si të bashkëjetojmë”. Kjo do të kishte kuptim. Por përkundrazi, Qeveria gjermane ka futur kokën në rërë.

Kauppert: Një pyetje e fundit: pse ka rëndësi ky debat nëse është apo jo gjenocid? Disa thonë se kjo është thjesht çështje teorike, që nuk i ndihmon fare njerëzit që vuajnë në Gazë.

Bartov: Ka shumë rëndësi. Po, njerëzit shpesh e përdorin fjalën “gjenocid” si një shprehje të zemërimit moral. Por ekziston një përkufizim i qartë ligjor. Dhe megjithëse krimet e luftës dhe krimet kundër njerëzimit janë po aq serioze, gjenocidi është i veçantë në disa mënyra. Së pari, shtetet që kanë nënshkruar Konventën për Gjenocidin janë të detyruara ligjërisht të veprojnë — për ta parandaluar, ndalur dhe ndëshkuar. Kjo është arsyeja se pse Shtetet e Bashkuara të Amerikës e kanë shmangur përdorimin e termit gjenocid për atë që ndodhi në Ruandë. E dinin që sapo ta thuash këtë fjalë, duhet të ndërmarrësh ndonjë veprim.

Së dyti, gjenocidi nuk ka të bëjë vetëm me autorët — ai ngërthen tërë shoqërinë. Në Izrael, media përhap gënjeshtra me vetëdije. Akademia hesht. Shërbimet mjekësore, institucionet kulturore — të gjitha janë të përfshira. Kjo është ajo që e bën gjenocidin ndryshe. Dhe në fund, nëse nuk ka llogaridhënie, nuk do të ketë fund. Pandëshkueshmëria dërgon në ripërsëritje. Njohja e gjenocidit nuk ka të bëjë vetëm me Gazën. Ka të bëjë me vendosjen e kufijve për atë që shtetet mund të bëjnë — dhe nëse komuniteti ndërkombëtar do t’i zbatojë këta kufij.

**** Philipp Kauppert është redaktor në revistën shkencore “Politika dhe Shoqëria Ndërkombëtare” (IPG) që nga viti 2025. Më parë, ai ka punuar në Departamentin për Demokraci, Shoqëri dhe Inovacion të Friedrich-Ebert-Stiftung (FES) dhe gjithashtu ka drejtuar zyrat e FES-it në Bolivi dhe Pakistan.

**** Omer Bartov është profesor i Studimeve mbi Holokaustin dhe Gjenocidin në Universitetin Brown. I lindur në Izrael dhe i arsimuar në Universitetin e Tel-Avivit dhe në Kolegjin St. Antony, në Oksford. Kërkimet e tij të hershme janë përqendruar në indoktrinimin nazist të ushtrisë gjermane dhe krimet e kryera prej saj gjatë Luftës së Dytë Botërore, të analizuara në librat e tij “The Eastern Front, 1941–1945” dhe “Hitler’s Army”. Më pas, Bartov u përqendrua në lidhjet mes luftës totale dhe gjenocidit, të cilat i trajton në veprat “Murder in Our Midst”, “Mirrors of Destruction” dhe “Germany’s War and the Holocaust”. Interesi i tij për mënyrën se si përfaqësohet antisemitizmi në kulturën vizuale ka dërguar në publikimin e studimit “The ‘Jew’ in Cinema”, ku shqyrtohet ripërdorimi i stereotipeve antisemite në kinematografi. Punimet më të fundit të Bartovit janë përqendruar në marrëdhëniet ndëretnike në zonat kufitare të Evropës Lindore.