Beteja e artizanit për shpëtimin e trashëgimisë muzikore në Kashmir

Ghulam Mohammed i takon një linje zejtarësh që kanë ndërtuar instrumente me tela në Kashmir për më shumë se shtatë breza. Emri i familjes, Zaz, ka qenë prej kohësh sinonim i prodhuesve të “santoorit” “rababit”, “sarangit” dhe “sehtarit”. Por në vitet e fundit, kërkesa për instrumente të punuara me dorë është zvogëluar, duke u zëvendësuar nga versionet e prodhuara me makineri, të cilat janë më të lira dhe më të shpejta për t’u krijuar. Në të njëjtën kohë, shijet muzikore kanë ndryshuar, duke ndikuar më tej në zhdukjen e kësaj tradite

Bisma Farooq Bhat

Në rrugicat e qeta dhe të ngushta të Srinagarit, në Kashmirin e administruar nga India, një punishte e vogël dhe me ndriçim të zbehtë qëndron si një nga mbështetëset e fundit të një zanati që po zhduket.

Brenda dyqanit është Ghulam Mohammed Zaz, i cili besohet gjerësisht se është artizani i fundit në rajon që mund ta prodhojë santurin punëdore. “Santoor” (Santur) është një instrument muzikor me tela në formë trapezi, i ngjashëm me “dulcimerin” që luhet me çekiçë të vegjël. Është i njohur për tingullin e tij të kristaltë, të ngjashëm me një kambanë, dhe ka qenë simboli muzikor i Kashmirit për shekuj me radhë.

Ghulam Mohammed i takon një linje zejtarësh që kanë ndërtuar instrumente me tela në Kashmir për më shumë se shtatë breza. Emri i familjes, Zaz, ka qenë prej kohësh sinonim i prodhuesve të “santoorit” “rababit”, “sarangit” dhe “sehtarit”. Por në vitet e fundit, kërkesa për instrumente të punuara me dorë është zvogëluar, duke u zëvendësuar nga versionet e prodhuara me makineri, të cilat janë më të lira dhe më të shpejta për t’u krijuar. Në të njëjtën kohë, shijet muzikore kanë ndryshuar, duke ndikuar më tej në zhdukjen e kësaj tradite.

“Me hip-hopin, rapin dhe muzikën elektronike që tani dominojnë peizazhin muzikor të Kashmirit, brezat e rinj nuk lidhen më me thellësinë apo disiplinën e muzikës tradicionale”, thotë Shabir Ahmad Mir, mësues muzike. Si rezultat, kërkesa për instrumentin “santoor” ka rënë dukshëm duke lënë zejtarët pa nxënës apo një treg të qëndrueshëm, shton ai.

Në dyqanin e tij shekullor, Ghulam Mohammed ulet pranë një cope druri të zbrazët dhe mjeteve të vjetra prej hekuri – mbetje të heshtura të një tradite në zhdukje.

“Nuk ka mbetur askush për ta vazhduar zanatin”, thotë ai. “Unë jam i fundit”.

Por nuk ka qenë gjithmonë kështu.

Gjatë viteve, artistë të njohur të muzikës popullore kanë interpretuar me “santoor” të punuar me dorë nga zotëri Zaz. Një fotografi në dyqanin e tij shfaq mjeshtrit, Pandit Shiv Kumar Sharma dhe Bhajan Sopori, duke performuar me instrumentet e tij.

Mendohet se “santoori” e ka origjinën nga Irani dhe ka arritur në Indi në shekullin 13-të ose 14-të, duke u përhapur nëpër Azinë Qendrore dhe Lindjen e Mesme. Në Kashmir mori një identitet të veçantë, duke u bërë pjesë thelbësore e poezisë sufiste dhe traditave popullore.

“Santoori ishte fillimisht pjesë e Sufiana Mausiqi (një traditë muzikore ansambli) dhe kishte një tingull të butë, të ngjashëm me muzikën popullore”, thotë Shabir Ahmad Mir. 

Pandit Shiv Kumar Sharma më vonë e përshtati atë për muzikën klasike indiane, shpjegon ai, duke shtuar tela, duke ridizajnuar mbajtëset për rezonancë më të pasur dhe duke futur teknika të reja loje.
Sipas Ahman Mirit, Bhajan Sopori, i cili ka prejardhje nga Kashmiri, e zgjeroi gamën e tingujve të tij dhe e pasuroi me shprehje sufi, duke ndihmuar në forcimin e vendit të këtij instrumenti në muzikën klasike indiane.

Një tjetër fotografi e paraqet Ghulam Mohammedin duke pranuar çmimin “Padma Shri” nga presidentja indiane, Droupadi Murmu, në vitin 2022. Ai u nderua për mjeshtërinë e tij, me çmimin e katërt më të lartë civil në Indi.

Ghulam Mohammed u lind në vitet ‘40 në Zaina Kadal, një lagje e emërtuar sipas një ure ikonike që dikur shërbente si “arteria kryesore” e tregtisë dhe e kulturës në Kashmir. Gjatë gjithë fëmijërisë, ai kishte qenë i rrethuar nga tingujt dhe veglat e zanatit të familjes së tij. Problemet shëndetësore e detyruan të ndërpriste shkollimin në moshë të re, dhe ishte pikërisht atëherë kur filloi të mësonte artin e prodhimit të “santoorit” nga babai dhe gjyshi i tij – të dy mjeshtër të vërtetë të këtij zanati.
“Ata më mësuan, jo vetëm si të ndërtoja një instrument, por si të dëgjoja – drurin, ajrin dhe duart që e luanin atë. Paraardhësit e mi ftoheshin nga oborret e mbretërve vendas dhe shpesh u kërkohej të punonin instrumente që mund të qetësonin zemrat”, thotë ai.

Në punishten e tij, një stol druri i mbushur me vegla gdhendëse dhe tela ndodhet pranë kornizës së papërfunduar të një “santoori”. Ajri mban aromë të lehtë druri arre të vjetruar, por nuk ka asnjë makineri në horizont.

Ghulam Mohammed beson se instrumentet e prodhuara me makineri nuk kanë ngrohtësinë dhe thellësinë e atyre të punuara me dorë, dhe cilësia e zërit nuk është aspak e krahasueshme.
Krijimi i një “santoori” është një proces i ngadaltë dhe i qëllimshëm, thotë zejtari. Fillon me përzgjedhjen e drurit të duhur, i pjekur dhe i tharë për të paktën pesë vjet. Trupi më pas gdhendet dhe gërryhet për të arritur rezonancën optimale dhe secila prej 25 urave formësohet dhe vendoset me kujdes të madh.

Më shumë se 100 tela vendosen, të ndjekura nga procesi i gjatë dhe i saktë i akordimit, i cili mund të zgjasë javë apo edhe muaj të tërë.

“Është një zanat i durimit dhe këmbënguljes”, thotë ai.

Vjetëve të fundit, disa personalitete të rrjeteve sociale e kanë vizituar punishten e Ghulam Mohammedit, duke ndarë historinë e tij në internet. Ai e vlerëson vëmendjen, por thotë se kjo nuk është çuar në përpjekje të vërteta për të ruajtur zanatin apo trashëgiminë e tij.

“Ata janë njerëz me qëllime të mira”, thotë ai, “por çfarë do të ndodhë me këtë vend kur unë të mos jem më?”

Me tri vajzat e tij që ndjekin karriera të tjera, nuk ka askënd në familje që ta vazhdojë zanatin e tij. Gjatë viteve, ai ka pasur oferta, grante qeveritare, premtime për nxënës, madje edhe sugjerime nga departamenti shtetëror i zejeve artistike. Por, Ghulam Mohammed thotë se ai “nuk kërkon famë apo lëmoshë”. Ajo që ai dëshiron vërtet është dikush që ta çojë përpara këtë lloj arti.

Tani në të tetëdhjetat e tij, shpesh kalon orë të tëra pranë një “santoori” të papërfunduar, duke dëgjuar heshtjen e asaj që ende duhet të përfundojë.

“Kjo nuk është thjesht punim druri. Është poezi. Një gjuhë që ia jap instrumentit. E dëgjoj ‘santoorin’ para se të luhet. Ky është sekreti. Kjo është ajo që duhet të përcillet”, thotë ai.

Ndërsa bota përqafon modernitetin, punishtja e Ghulam Mohammedit mbetet e paprekur nga koha – e ngadaltë, e heshtur dhe e mbushur me kujtime dhe aromën e drurit të arrës.

“Druri dhe muzika, të dyja vdesin nëse nuk u jep kohë”, thotë Mohammed. “Dua dikë që vërtet e do zanatin dhe dëshiron ta vazhdojë atë. Jo për para, a për kamera, por për muzikën”.