Petrit Halilaj: Historitë e ëndrrat e Kosovës janë inspirimi, rilindja është arti

“Ideja të rilindësh çdo ditë dhe të mos harrosh është ideja dhe qëllimi i artistëve dhe i artit. Do të thotë çdo ditë të bëhen pyetje të reja e çdo ditë të ndihemi se kemi lindur edhe një herë dhe e kemi një shans të tregojmë diçka. Ky është për mua roli i artit që e bëj”, thotë artisti me famë botërore Petrit Halilaj. E, kjo nuk është veç një soj maksime. Është veprim konkret. Në artin e tij rilindin ëndrra e histori nga Kosova, Runiku është kryeqendra e inspirimit, në Syriganë ku kaloi ditë fëmijërie martohen edhe Ademi me Evën, aty të dielën jetësohet edhe opera “Syrigana” e për të do të dëgjojë edhe bota. Po kjo botë ka kohë që ka dëgjuar për Petrit Halilajn, Kosovën e tij të ëndrrave e të rilindjes

Arti i tij e ka prekur qiellin e New Yorkut në një prej institucioneve artistike më me nam në botë, Muzeun Metropolitan. Vjet në tarracën e asaj ndërtese e prezantoi një instalacion skulpturor të titulluar “Abetare”. Rrënjët e veprës qenë në vendlindje, në Runik të Skenderajt. Por aty u përfshinë ëndrrat e bankave shkollore të krejt Ballkanit.

Petrit Halilaj këto ditë u është kthyer rrënjëve. E ka praktikë të zakonshme: i hulumton rrëfimet e vendlindjes dhe i shpërfaq si vepra arti nëpër botë. Kësaj radhe vjen me operën “Syrigana” pikërisht në fshatin Syriganë të Skenderajt. Banorët lokalë thonë se aty janë martuar Eva dhe Adami. Dhe në këtë operë – që shfaqet premierë këtë të diel të fundit të qershorit – ndodh martesa. Më pas kjo martesë do të shkojë në Berlin në institucionin prestigjioz të artit “Hamburger Bahnhof”.

Në një bisedë të gjatë me KOHË-n në tarracën e Shtëpisë së Kulturës në Runik, Halilaj flet për marrëdhënien me artin, vendlindjen, ndjesitë që i prek me veprat e tij e mesazhet që i dërgon.

“Shpresoj që me këtë operë e me rikthimin e Shtëpisë së Kulturës bashkë me njëfarë vizioni ku Syrigana lidhet me Runikun, Skenderajn, Prekazin, Istogun, do të mësohemi t’ia dimë vlerën se çfarë vendi të bukur kemi”, thotë ai para Shtëpisë së Kulturës që falë tij u shndërrua në monument. Flet për ekspozitën në New York dhe se si ka treguar që edhe Runiku është pjesë e botës nëpërmjet ëndrrave të fëmijëve. Ai sqaron se si vështirësitë e lëvizjes dhe izolimi i qytetarëve të Kosovës në raport me Evropën kanë jehuar deri në Meksikë. Mbi të gjitha, tregon se si nëpërmjet artit e synon ringjalljen.

“Do të thotë çdo ditë të bëhen pyetje të reja e çdo ditë të ndihemi se kemi lindur edhe një herë dhe e kemi një shans të tregojmë diçka. Ky është për mua roli i artit që bëj. Të them të drejtën, më duket interesante në këto proceset e gjata të kërkimeve, jam goxha insistues”, thotë Halilaj. Ai vërtet po i ringjall historitë lokale të vendit të tij. I bën ato të prekshme nëpërmjet veprave dhe ia shpërfaq botës.

Nëpër institucionet më prestigjioze të artit në glob rrëfen për vendlindjen, historitë, legjendat e kohët e vështira të popullit që i takon. Halilaj (39) synon që Shtëpia e dikurshme e Kulturës në Runik të kthehet në qendër të rëndësishme kulturore me renome ndërkombëtare, por gjithnjë në shërbim të komunitetit vendas.

KOHA: Jemi në Runik, në tarracën e Shtëpisë së Kulturës së këtij fshati të Skenderajt. Petrit, këto ditë jeni në Kosovë pasi po e përgatisni operën “Syrigana” që do të jepet premierë të dielën në fshatin fqinj, Syriganë. Para së gjithash, çka e lidh Syriganën me operën?

Halilaj: Shumë gjëra. Është fshat shumë skenik. Në momentin që e kam pasur idenë e parë për të bërë operë – që në fakt nuk e kam idenë se si bëhet opera – por e kam pasur atë instinktin që vetë kujtimet personale dhe se çka është Syrigana si vend, po i shkojnë një opere. Është eksperiencë që nuk e kam pasur deri më tash, por shumë e afërt me “Shkreptimën” që ka ndodhur bash këtu më 2018. Vetë emri “Syriganë” më është dukur aq i bukur dhe i përkryer për një operë.

KOHA: Vendlindja juaj, Runiku, e kam përshtypjen se e ka determinuar krejt qenien Tuaj artistike. Si ndiheni kur vini këtu? Vini më shumë si artist apo si banor i këtij vendi?

Halilaj: Mundohem që së pari të vij këtu si qytetar i Runikut, i lindur në Kostërrc që është shumë afër. Jam nip i Syriganës. Njeri që vjen te familja dhe te shokët. Menjëherë pas kësaj vjen edhe fakti që vij edhe me një pikëpamje timen artistike ose të ideve a ëndrrave që kam për të parë ndryshim për të mirë. Mendoj se si duhet të jetë ky vend, cili është potenciali për një të ardhme ndryshe. Nuk është ëndërr veç e imja. Sa herë që flas me shokët e mi, familjen ose qytetarë të ndryshëm, shumica e mendojnë këtë ëndërr, veç është ideja si të mbërrihet ai ndryshim.

“Do të bëjmë diçka që besoj se është magjike”

KOHA: Është vend me shumë legjenda e ëndrra. Shpesh, për të mos thënë gjithnjë, rrëfimet e këtyre anëve i keni treguar nëpërmjet artit Tuaj nëpër botë. Tash po e sillni botën këtu. Por, me sa di, edhe ky projekt është njëfarë lënde për ekspozitën tuaj të ardhshme në Gjermani?

Halilaj: Është interesant që jemi këtu dhe po flasim. Jemi bash në tarracën e Shtëpisë së Kulturës. Kemi folur shumë herë për këtë Shtëpi të Kulturës dhe mendoj se është mision i përbashkët ta mendojmë se çfarë do të thotë që ky vend të ketë Shtëpi të Kulturës edhe në kontekstin e Kosovës e më gjerë. Jemi përballë Shkollës Fillore ku kanë qenë edhe bankat që kanë shkuar deri në New York. Është vend që ndërlidhet me shumë gjëra me mua. Kur i dëgjoj historitë e ëndrrat këtu, janë inspirim për mua të shikoj se si ato mund të tregohen. Janë disa histori që mendoj se kanë shumë potencial tregimesh që lidhen me këtu, por edhe të shkojnë nëpër muze e të shndërrohen në skulptura e instalacione.

KOHA: Në rastin konkret një pjesë e projektit “Syrigana” do të udhëtojë drejt Berlinit. “Hamburger Bahnhof” në Berlin është vendi i ekspozitës suaj të ardhshme. Po vazhdoni të dërgoni elemente të kësaj zone nëpër Evropë dhe botë…

Halilaj: Për mua është e dyanshme. Ideja që unë e kam një shtëpi të dytë në Berlin – pasi jetoj atje me Alvaron, kemi shtëpi e studio dhe jeta ime atje lidhet me shumë njerëz e ndihem si në shtëpi – gjithmonë disi më vjen njëfarë freskie e dëshirave të bëj diçka edhe këtu. Ideja t’i përdori pak a shumë mundësitë që janë atje apo ndonjë ftesë atje për të bërë diçka këtu, mua po më duket esenciale. Mendoj që kultura është një mundësi për gjithkënd, kudo dhe në çdo moment. Mund të jesh i pasur e të kesh gjithçka, por nëse kalon një javë pa parë asgjë, mua për vete më duket se më mungon diçka. Në Runik ose në këtë zonë ka tepër nevojë për prezencë të kulturës. Ka vende ku kultura ka rëndësi, por ka vende ku ka shumë më shumë rëndësi dhe është më urgjente. Ne po e shohim këtë Shtëpi të Kulturës dhe unë çdo ditë e mendoj se si është kështu. Ato ditë më duken shekuj, pasi kisha pasur qejf që të inaugurohet sot dhe gjeneratat e reja, nxënësit, fëmijët, gjyshërit e gjithsecili ta kenë një vend ku vijnë, ka ngjarje, shihen me njëri-tjetrin. Nuk është veç ajo çfarë sheh ti në kulturë, por është edhe të shihen me njëri-tjetrin në kontekstin kulturor ku edhe shpirtërisht është ndryshe. Nuk është dasmë, nuk është e pame, nuk është protestë, por është ngjarje kulturore. Kjo na mungon shumë. Çka është e veçanta e projektit në Syriganë është se nuk është e komisionuar nga Berlini. Në fakt, ka ardhur së pari si komisionim nga Filharmonia e Kosovës. Unë e vlerësoj dhe e dua shumë Dardan Selimajn që me vizionin e tij është duke bërë ndryshime. Gjithë ajo punë bëhet ende pa e pasur një shtëpi të Operës ose të Filharmonisë. Në njëfarë kuptimi Runikun, pa Shtëpi të Kulturës, dhe Filharmoninë, pa shtëpi të vet i bashkon nevoja për të bërë diçka, ndërkohë pa e pritur që të përfundohen ndërtesat ose hapësirat. Më është dukur e veçantë si rast që të bëjmë diçka me Filharmoninë pas “Manifestas” dhe veprës sime që i është dhuruar kryeqytetit të Kosovës. Nuk kam ditur se çka deri në nëntorin e vitit të kaluar. Kemi qenë në 80-vjetorin e Bibliotekës Kombëtare dhe aty ku kanë qenë lulet e ekspozitës nën kupolë, Dardani më tha se duhet të bëjmë diçka bashkë. Më tregoi se mungon shumë aspekti vizual i koncerteve. Seriozisht,  sa herë shkoj më duket se kanë mundësi të reduktuara në mënyrë që eksperiencës së zërit t’i bashkohet ajo e dritave, kostumeve e çkado tjetër. Aty kam thënë me vete: Në rregull do të bëjmë diçka që besoj se është magjike.

“Adami e Eva janë martuar në Syriganë”

KOHA: Jemi në prag të operës. Duke e parë procesin e punës dhe idenë tuaj për këtë operë, me të vërtetë Adami dhe Eva janë martuar në Syriganë?

Halilaj: Normalisht që po. Kjo tregohet me operë, por ne të gjithë e dimë se kur Adami dhe Eva kanë ardhur këtu nga nivele të tjera, do të thotë i kanë kaluar shtatë qiejt dhe janë sjellë gjithandej derisa kanë ardhur në Runik dhe këtu ka pasur njerëz. Kur kanë shkuar në Syriganë u është dukur edhe më mirë dhe janë ndalur. Ne e kemi ndier që ata janë të dashuruar dhe po duket i kanë martuar. Mua më ka prekur shumë si tregim pasi nëna ime, Shkurte Halilaj, është e lindur në Syriganë. Si i vogël atje kam shkuar në klasë të parë në shkollën Fillore “Shote Galica” me mësuesin Sokol Uka. Ndërkohë, si nipi te dajat duke më trajtuar 20 herë më mirë se në shtëpi, mua më është dukur si eksperienca e parë jashtë familjes. Dajat dhe komplet Syrigana ka qenë një fshat që ka pasur një harmoni, njëfarë barazie midis gjinive, nuk ka pasur ndonjë problem midis fqinjëve, humori ishte pjesë e pandashme e çdo bisede si në grup apo të vetëm. E, edhe muzika po ashtu. Kur isha në vizitë bashkë me Catherine Nichols që është kuratorja e ekspozitës në shtator e edhe e Operës, një dajë na rrëfente për të kaluarën. Ata i bëjnë disa ndeja në kodër duke bërë muzikë, dikush me tupan, dikush me surle, dy birra, dy çaja dhe qëndrojnë deri vonë. Për festën e Pavarësisë së Kosovës këtu bëhet një festë e madhe. Aty më ka lindur ideja që është fshat që di të kënaqet dhe i mirëpret të tjerët. Një dajë na thoshte se më herët s’ka pasur mundësi që vetë ta shkruajnë historinë dhe atëherë duhet ta tregojmë te njëri-tjetri ose aspektet e jetës, si dashuria e vuajtjet, kanë qëndruar në muzikë e këngë. Këngët i kanë pasur tekstet që nuk janë shkruar në forma të tjera, e kanë pasur identitetin e banorëve dhe jeta është prezantuar në to. Mua më ka prekur shumë ai tregim. Do të thotë jeta dhe përmbajtja e saj është në muzikë. Duke e ditur kontekstin se si e mban mend Syriganën si është djegur në luftë, janë vrarë tetë njerëz, nëse nuk gaboj, dhe ishte tmerr sikurse në të gjitha pjesët tjera të Kosovës. Kur jemi kthyer nga lufta, gjithçka kishte humbur. Shpresoj që me këtë operë e me rikthimin e Shtëpisë së Kulturës, bashkë me njëfarë vizioni ku Syrigana lidhet me Runikun, Skenderajn, Prekazin, Istogun do të mësohemi t’ia dimë vlerën se çfarë vendi të bukur kemi.

KOHA: I përmendët ndejat kolektive që shërbejnë për socializimin e shkëmbime të rrëfimeve. Të qëndrojmë te ky lloj socializimi, por në një tjetër periudhë. Kam dëgjuar që në vitet ’70 trupa amatore e Shtëpisë së Kulturës në Runik ka lëvizur me traktor, duke e përdorur rimorkion si skenë dhe kanë dhënë shfaqje gjithandej. Çfarë domethënieje ka kjo për Ju si artist dhe si Ju hyn në punë?

Halilaj: Mësuesja Salë, mësuesi Murat bashkë me mësuesit e tjerë ma kanë treguar këtë. Hapi i parë ka qenë që ata duke qenë mësimdhënës janë marrë me teatër dhe janë bërë aktorë. Kanë qenë tepër të famshëm si grup. Këtu në Shtëpi të Kulturës kanë pasur shumë sukses. Por këta e kanë kuptuar që nëpër fshatrat përreth ka familje që ende janë shumë të izoluara dhe nuk i lënë djemtë e as vajzat të shkojnë në shkollë pas klasave të para. Sidomos mësuesja Salë e ka parë si shumë efikase ta marrin traktorin me rimorkio, dy qilima dhe të mbajnë shfaqje nëpër fshatra, si “Nita”, “Hakmarrja”... Këta i kanë adaptuar pak shfaqjet që njerëzit t’i kuptojnë dhe t’i prekin problematikat shoqërore të asaj kohe. I kanë thjeshtësuar. Mua kjo më është dukur interesante, pasi këta jo që nuk janë paguar për atë, por e kanë shpikur vetë dhe i kanë realizuar ato shfaqje duke pasur efikasitet shumë të madh. Për mua nëse ata në vitet ‘70 kanë shkuar me traktor në Syriganë dhe kanë dhënë shfaqje, përse ne nuk mund ta bëjmë një operë sot? Ose nëse Filharmonia e Kosovës ose ne s’kemi ende muze, përse të ndalemi së bëri shfaqje e ekspozita? Ma merr mendja që ekspozitat dhe nevoja për art ekziston para institucioneve, e institucionet janë mbështetëse të atyre nevojave. Për këtë unë e krahasoj pak energjinë se ku jemi sot si Kosovë. Unë që po vij më rrallë në Kosovë po më duket se po bëjmë progres shumë interesant dhe të mirë, qoftë në aspektin individual edhe në atë kolektiv.

“Runiku” në Meksikë për lirinë e lëvizjes

KOHA: Biseduam për një fakt impresiv të viteve ‘70. I përmendët vështirësitë që të binden prindërit, sidomos për vajzat se duhet të shkojnë në shkollë. Por kur zhvendosemi në një tjetër periudhë Ju vjet me ekspozitën "Abetare" në tarracën Muzeut Metropolitan në New York keni çuar atje mbishkrime nga bankat e Runikut, Kosovës e vendeve të tjera të Ballkanit. Cili është roli i ëndrrave e fantazive të fëmijëve ballkanas në maje të Muzeut Metropolitan?

Halilaj: Ndoshta sa unë kam respekt për ato ëndrra e tregon edhe vetë madhësia e atyre vizatimeve ose ëndrrave. Janë më të mëdha se vetë ne. Si për “Abetare” ka qenë jo vetëm t'i tregojmë ëndrrat e Runikut edhe përse në ato banka kishte elemente të aspektit global sa i përket kulturës, sportit, modës... Kur i ke parë ato banka, e ke parë që Runiku nuk është i izoluar, por është pjesë e botës. Kam pasur shumë dëshirë që “Abetarja” të jetë një bashkim i ëndrrave të fëmijëve nga krejt Ballkani. Kam filluar ta ndiej nevojën e ndërlidhjes me Shqipërinë, Maqedoninë e Veriut, Malin e Zi, Greqinë e pse jo edhe me Serbinë. Në aspektin e kulturës shpresoj që hapi i ardhshëm të jetë, të shohim se kush jemi përtej kornizës individuale ose kombëtare. Nëpërmjet vizatimeve më është dukur mënyra më e lehtë për mua që ta bëj këtë ndërlidhje.

KOHA: Nga New Yorku po zhvendosemi më në jug. Në fund të 2023-tës një “Boing 737” i “AeroMéxico” i Meksikës qe veshur me veprën tuaj dhe fluturonte në qiellin e dy kontinenteve. “Nga Runiku me dashni”, ishte mesazhi. Krejt kjo ishte pjesë e ekspozitës në muzeun e artit bashkëkohor “Tamayo” në Mexico City. Ekspozita titullohej “Runik”. Është diçka shumë komplekse: Runiku me mesazhe në Meksikë. Çfarë kërkojnë mesazhet e Runikut atje?

Halilaj: Edhe unë e kam pasur të njëjtën pyetje. A ka ndonjë kuptim ose relevancë që të quhet një ekspozitë “Runik” në Meksikë. Pikënisja qe kështu: për nja 10 vjet kam dashur që të shkoj në Meksikë, pasi është prej vendeve që e kisha ëndërr ta vizitoja. Për ato 10 vjet isha i ftuar nga José Esparza, që ishte edhe kurator i ekspozitës. Por, kur më ka ftuar, si shumë njerëz të tjerë nëpër botë, nuk ka qenë në dijeni për problemet që ne si kosovarë i kemi kur e kemi një pasaportë të Kosovës. Po flas për kohën para liberalizimit të vizave. Unë atëherë isha duke studiuar në Itali. E kam telefonuar Ambasadën e Meksikës në Itali dhe i kam pyetur se si të aplikoj për të shkuar. Më thoshin në telefon se me sa po e shohin në kompjuter, Kosova është një qytet. Unë u thosha se unë kam pasaportë dhe kur ke pasaportë është shtet nga viti 2008. Këtë ia tregoja Josés dhe i thosha se shteti juaj as në kompjuter nuk e ka Kosovën si shtet. Është dashur të presim shumë vjet për të shkuar. Në vitin 2021 ku kam shkuar atje, bashkë me José shkuam në muzeun “Tamao” pasi është prej vendeve ikonike. Pas vizitës më kanë thënë se a do ta bëje një ekspozitë aty? Thashë: kjo veç në Kosovë mund të ndodhë. Një vizitë dhe hajde për ekspozitë. Menjëherë jam ndier si në shtëpi. Kjo ftesë ishte para disa vjetëve. Një prej ideve ka qenë se nëse e bëj ekspozitën, njerëzit e Kosovës, që zakonisht vijnë në ekspozitat e mia, atje nuk mund të vijnë. Kam pasur dëshirë që ta trajtoj këtë. Meksikanët kanë probleme në lëvizje dhe ne e kemi pasur këtë problem me Evropën. Kam pasur dëshirë ta trajtoj pjesën e lirisë së lëvizjes dhe identitetin në përgjithësi: Se si mund të zhvillohesh në një kontekst kur je i izoluar dhe si me atë që e ke, ta bësh atë që mundesh. Mua më është dukur shumë interesante ta shoh një pulë që fluturon gjatë. Në fëmijëri thosha se si pëllumbi fluturon gjatë e pula shumë shkurt. Kur u takuam me udhëheqësin e kompanisë së fluturimeve “Aero México”, i kam thënë se nëse e bën një linjë ajrore Meksikë-Prishtinë, do t’ia jap falas një vepër të artit. Ai më tha se veç ne të dy do të mund të udhëtonim,  pasi të tjerët s’kanë viza. Unë i tregova që kam dëshirë të kem një vepër jashtë Muzeut që është në lëvizje dhe lidhet direkt me njerëzit, pasi gjithmonë më fascinon mundësia të bëj vepra të artit jashtë kornizave. Ai e kuptoi shumë mirë dëshirën time. Ai aeroplan ka udhëtuar nja 6 muaj midis kontinentesh.

KOHA: S’mund t’u shmangeni rrëfimeve të Kosovës kudo që ekspozoni në botë, prej New Yorkut deri në Sydney. U shmangeni atyre mesazheve të mëdha propagandistike e çështjeve politike. Kapeni te ndjesia e njerëzve. A është ky çelësi “i shitjes” së rrëfimeve lokale të Kosovës?

Halilaj: Mund të jetë. Për mua aspekti njerëzor i ndjenjave, pyetjeve, kërkesave është shtytja kryesore në atë që bëj. Kështu që ndoshta është. Është shumë interesante kur kemi vendosur që ekspozita në Meksikë ta ketë titullin “Runik”. Sikur të bëhej ajo ekspozitë në Prishtinë, do të kishte tjetër kuptim. Por, aq larg në Meksikë, mbështillet me njëfarë aspekti abstrakt dhe bëhet veç fjalë. Nuk është sikurse rasti i Syriganës, pasi tash ai emër bëhet ndjenjë në vete. S’di përse... por ka funksionuar kjo me “Runik”. Elementet që i kemi sjellë ishin të thjeshta. Shtëpinë që e kemi bërë në Bienalen e Berlinit më 2010 dhe ato dërrasat e migrimit nga Runiku në Prishtinë për një jetë pak më të mirë, më pas s’kanë qenë me pula si në Berlin, por i kanë pasur të gjitha karakteret e performancave e skulpturave të ndryshme të viteve të kaluara. Është bërë si një Anije e Noas, që i ka sjellë karakteret atje. Po ashtu, ishte me rëndësi për kohën kur ndodhi. Ishte viti i parë i fillimit të luftës dhe sulmit të Hamasit në Izrael e pastaj sulmeve në Gazë. Vazhdon të jetë kohë e vështirë. Mënyra që të përgjigjesh në mënyrë poetike në atë aspekt ishte shtëpia duke fluturuar, pasi nuk ka gravitet dhe si t’ia bëjmë që në atë gjendje të ndihemi prapë si në shtëpi. Pavarësisht që është si raketë.

Rasti i Beogradit dhe vendimi për të mos pasur armiq

KOHA: E përmendëm që zakonisht keni shmangie nga politika. Por sidomos Ballkani politikën e ka të përzier edhe me fusha të tjera. Më 2020, u patët tërhequr nga Bienalja e Beogradit, sepse nuk Ju prezantonin si artist nga Kosova. Qe një akt i fortë politik i të dyja anëve. Sa politik jeni Ju? Do të doja edhe një mendim Tuajin për botën e kapluar nga lufta...

Halilaj: Nuk e di në cilin vit, pasi kam nisur të studioj në Itali, më ka ardhur njëfarë fjalie që nuk po dua të mendoj se kam armiq dhe nuk po dua të jetoj çdo ditë me një armik. Unë jam rritur me tregime se kush është armiku ynë, kush na ka okupuar, sunduar e djegur, pasi e kemi përjetuar edhe vetë dhe s’kemi nevojë ta lexojmë askund. E kam parë që një prej forcave të mundshme është edhe rezistenca ndaj targetimit të dikujt si armik. Përse? Më është dukur shumë më e veçantë të them se s’kam armiq. Bota është shumë e madhe dhe gjej mënyra që të jetoj sa më mirë që mundem pa e pasur atë ngarkesë në kokë. Ka qenë njëfarë çlirimi personal. Ende mundohem që ta mbaj atë vendim nëse kam mundësi. E di që rezistenca, qoftë në kulturë apo mënyra të tjera, është shumë ë rëndësishme kur ti ke nevojë të qëndrosh për lirinë e të drejtat e tua elementare. E kam parë që kemi mundësi që ta zgjerojmë aspektin se çfarë duam të bëjmë, me kë dua të flas dhe çka flasim. Në këtë intervistë ne kemi mundësi të flasim. Mund të flasim çka nuk po shkon mirë ose për ëndrrat tona dhe atë që mund ta bëjmë. Unë e kam zgjedhur këtë pjesën tjetër. Jam i vetëdijshëm për një pozicion politik. Në atë rastin e Bienales së Beogradit e kam parë të pashmangshme. Kam thënë se mund t’u them “Jo”. Jo përse dua të ju tregoj atyre diçka tjetër, por veç që nuk dua ta kem një armik. Do të thotë se nëse mua ma jep dikush ndjenjën: eja në Bienale, por anuloje ndjenjën e plotë të identitetit tënd, unë kam zgjedhje të mos e pranoj atë. Nuk jam marrë me ta. E kam bërë letrën e hapur edhe secili e merr vesh vendin e vet. Kaq.

KOHA: E kam parasysh që nuk preferoni të thoni gjëra prerazi, pasi merreni me ndjesinë e njerëzve. Por cili është roli i artit që e bëni Ju?

Halilaj: Duhet të jetë rol fluid dhe që transformohet çdo ditë. Për këtë arsye më ka pëlqyer edhe fjala “Rilindje”, siç ia kemi lënë emrin Muzeut të Artit Bashkëkohor në Kosovë, pasi ideja të rilindësh çdo ditë dhe të mos harrosh, është ideja dhe qëllimi i artistëve dhe i artit. Do të thotë çdo ditë të bëhen pyetje të reja e çdo ditë të ndihemi se kemi lindur edhe njëherë dhe e kemi një shans të tregojmë diçka. Ky është për mua roli i artit që e bëj. Të them të drejtën, më duket interesante, në këto proceset e gjata të kërkimeve jam goxha insistues. Ta zëmë tash, Syrigana është pjesë e përditshmërisë sime prej momentit që zgjohem e deri sa të fle. Vjen një teze dhe më tregon si kanë festuar gratë e vajzat dhe mua gjithçka më bëhet pjesë e tregimit për Syriganën. Kur e kam nisur, veç kam dashur të tregoj se si Adami dhe Eva kanë ardhur në Syriganë dhe i kanë martuar. Pjesa tjetër është duke ardhur këto ditë. Mandej, duke folur me mësuesin Sokol, dajat, nënën, tezet e të tjerë plotësohet tregimi. Është momenti kur traktori e rimorkioja që janë për t'i punuar arat bëhet diçka që s’kemi nevojë ta fshehim kur vijnë mysafirët, pasi është pjesë e jona. Ndryshon diçka në mendje, në krenarinë tonë për atë që jemi dhe mua më duket se kjo magji duhet të ndodhë çdo ditë. Shpresoj se krejt këto momenti i operës i ka brenda.

KOHA: Të kthehemi këtu ku jemi te Runiku e Syrigana. Tash pritet të marrë jetë projekti i restaurimit të Shtëpisë së Kulturës në fshatin Tuaj. Çfarë do të shërbejë ajo?

Halilaj: Ndërtesa është e mbrojtur. Jemi në shesh. Do të bëhet lidhshmëria midis oborrit të Shkollës, postës dhe sheshit qendror. Këtu më herët ka pasur dyqane pa leje. Tash shpresoj dhe bëj thirrje në Komuna që atyre që kanë pasur dyqane këtu t’iu gjendet një tjetër vend, sepse këtu bëhet një qendër e qytetit ku janë të mirëseardhur njerëzit që kalojnë e qytetarët e këtushëm. Mund të bëhen organizime, koncerte e protesta... Është një shesh kulturor. Ky ballkon ku jemi e ka potencialin që të jetë skenë e vogël. Pjesa brenda do ta ketë bibliotekën. Oborri i brendshëm do të jetë për fëmijët. Funksionet e reja janë, për shembull, një muze i arkeologjisë ku shpresoj që artefaktet që i ruajnë qytetarët me fanatizëm do të na besojnë neve dhe Muzeut Kombëtar të Kosovës që t’i dhurojnë ato, pasi do të bëhet shumë mirë këtu. Rrëfimet që janë nëpër shtëpi të qytetarëve do të vijnë këtu në Shtëpi të Kulturës dhe kur vijnë vizitorët, ta dëgjojnë tregimin e Runikut në shumë dimensione. E di që Runiku ka shumë njerëz që jetojnë jashtë vendit, por ka edhe shumë që janë këtu. U bëj thirrje qytetarëve që të na mbështesin. Jemi në bashkëpunim, fondacioni “Hajde”, Ministria e Kulturës, Komuna e Skenderajt dhe vetëm bashkimi i të gjithave e bën këtë Shtëpi të Kulturës funksionale. Do të jetë salla e ekspozitave të përkohshme, sallën e ekspozitës më permanente. Do të ketë teatër. Salla qendrore mund të adaptohet lehtë. Jemi në hartim të memorandumit me Muzeun Kombëtar të Kosovës dhe nëse krijojmë kushte e siguri, të kemi edhe artefakte origjinale.

KOHA: Rrëfimet që do t'i sjellin këtu qytetarët, padyshim s'do të qëndrojnë këtu, do t'i shëtisni nëpër botë. Pos Berlinit sivjet, cilat janë rrugët e tjera të rrëfimeve të këtyre anëve në botë?

Halilaj: Sivjet jam i koncentruar që këtë eksperiencë ta transformoj në ekspozitë personale në Berlin. Atje do të udhëtojë edhe Orkestra e Filharmonisë së Kosovës edhe trupa e aktrimit e grupi i muzikës shqiptare të dasmës. Do ta kallim në Berlin. Mezi po pres.

KOHA: Faleminderit shumë për mundësinë.

Halilaj: Faleminderit dhe shpresoj që herën tjetër ta bëjmë një intervistë kur të hapet Shtëpia e Kulturës.