PIKË me Veton Surroin: Bashkëbisedim me Wolfgang Petritsch
Surroi: Mirëmbrëma. Sonte në PIKË e kemi diplomatin e njohur për Kosovën dhe për regjionin, Wolfgang Petritsch, diplomatin austriak, i cili ka qenë ndërmjetësi i BE-së në Konferencën e Rambouilletsë, pastaj edhe si përfaqësuesi i lartë i BE-së në Bosnjë e Hercegovinë. Wolfgang, mirë se erdhe në program.
Petritsch: Faleminderit për ftesën.
Surroi: Ka shumë kohë që merresh me këtë rajon, por do të fillojmë në fakt me karrierën tënde si urë lidhëse midis epokave. Ti ke filluar në Luftën e Ftohtë si një diplomat i ri në Qendrën Kulturore Austriake në Nju Jork. E përfundove karrierën tënde aktive në diplomaci diku në fund të Luftës së Ftohtë, dhe tash jemi në një epokë krejtësisht të re. Çfarë është kjo epokë?
Petritsch: Kur mendoj prapa, qartësisht, kujtoj se Kosova për mua është para së gjithash shumë afër zemrës dhe ishte gjithashtu një pjesë shumë e rëndësishme e punës sime profesionale. Kur fillova të merresha me Kosovën pothuajse 30 vjet më parë, duhet të të them, nuk dija shumë për Kosovën, megjithëse kisha studiuar në Universitetin e Vjenës, Historinë e Evropës Juglindore.
Kam shkruar edhe doktoratën mbi temën sllovene të shekullit të 19-të, por nuk kam qenë kurrë kaq i përfshirë, veçanërisht sepse e kalova pjesën më të madhe të karrierës sime profesionale si sekretar i kancelarit të atëhershëm federal, Bruno Kreisky, në Vjenë, kryesisht duke u marrë me krizën e Lindjes së Mesme. Kreisky qe i përfshirë në çështjen izraelito-palestineze. Dhe pastaj, kur u emërova në Nju Jork për gati 10 vjet, padyshim që kishte probleme të tjera.
Por në Nju Jork, sigurisht, ajo që ndodhi atje ishte fundi i Luftës së Ftohtë. Pra, isha atje para dhe kur ndodhi dhe u ktheva më 1992 në Vjenë, në Ministrinë e Jashtme, dhe disa vjet më vonë, u emërova ambasador austriak në Jugosllavinë e Millosheviqit në Beograd. Natyrisht, që në fillimet e punës si Ambasador, Kosova ishte në agjendë. Dhe pastaj, kur BE-ja e kuptoi se në fakt duhej të bënte diçka për këtë dhe amerikanët, tashmë me Chris Hillin, po merreshin konkretisht me çështjen akute të Kosovës, evropianët thanë se edhe ne kemi nevojë për dikë që të punojë dhe disi erdhën te unë dhe kështu fillova ta trajtoja çështjen e Kosovës më në thellësi.
Shumë nga ato që kam mësuar në fakt janë nëpërmjet Chris Hillit e kisha një asistent shumë të aftë, Jan Kickert, me të cilin, besoj, bëmë një punë mjaft të mirë për të mësuar, për t’u futur në situatën që zhvillohej. Por duhet të të them një gjë që është vërtet shumë domethënëse. Në atë kohë, duhet ta them, Kosova mund ta konsiderojë veten jashtëzakonisht me fat që amerikanët kishin vërtet këtë ndjenjë se u duhej të zgjidhnin problemet e botës. Ata duhet të bënin atë që evropianët në Evropë nuk ishin në gjendje ta bënin.
Qartë, këto ishin luftërat në ish-Jugosllavi, luftërat e ndarjes që po ndodhnin, dhe Richard Holbrooke dhe Chris Hill që ishte ndihmësi i tij, po merreshin me Bosnjën konfliktin më të madh dhe më të rëndësishëm në luftërat e Jugosllavisë. Dhe në atë kohë, ende e mbaj mend, kur fola me Holbrookeun për Kosovën, kur çështja e Kosovës u bë e nxehtë, 1997-1998, thashë pse nuk bëtë diçka në Dayton me të?
Në atë kohë, nuk e dija vërtet se me sa shumë përpjekje po përpiqeshin kosovarët të futeshin në agjendë në Dayton. Pra, kjo ishte për mua, në fakt, një lloj pikënisjeje. Të shihja diçka që deri atëherë, me Rugovën, kishte shumë rezistencë civile, por nuk kishte luftime, as rezistencë të armatosur përreth. Dhe pastaj, 1997-1998, shpërtheu lufta dhe papritmas bashkësia ndërkombëtare tha: “Oh, duhet të bëjmë diçka”. Pra, sipas mendimit tim, kjo qe një mundësi vërtet e humbur, por Dick Holbrooke më tha në atë kohë: “Dëgjo, ishim shumë të lumtur që mundëm ta bindnim Millosheviqin të pajtohej për Bosnjën, pra edhe nuk donim t’i ngarkonim më tej negociatat e Daytonit me Kosovën”. Dhe unë thashë: “Epo, e kuptoj, por ja ku jemi tash“.
Surroi: Po, dhe ja ku jemi 30 vjet më vonë, praktikisht në konflikte të papërfunduara. Tash, çështja që ngrihet është se po ngrihen disa çështje, por e para është: Pse jemi ende në fazën e konflikteve të papërfunduara? Pse është Bosnja një konflikt i papërfunduar? Pse është Kosova një konflikt i papërfunduar?
Petritsch: Kjo është një pyetje e mirë. Dhe kam reflektuar mbi këtë herë pas here. Kam shkruar edhe libra për Këtë, sepse doja t’i afrohesha më shumë arsyeve të vërteta pse Bosnja, pas 30 vjetësh dhe sivjet më 2025, bëhen 30 vjet nga Marrëveshja e Daytonit.
Edhe Kosova, disa vjet më vonë, janë ende punë e papërfunduar. Kjo është disi e mahnitshme kur mendojmë për ambiciet e mëdha që ekzistonin në një kohë kur negociatat u zhvilluan midis viteve 1994-1995 dhe pastaj deri më 1999 në Rambouillet dhe Paris, e kështu me radhë. Por mendoj se një arsye pse ne në fakt bëmë përparim ishte qartë ky moment unipolar i SHBA-së.
Nuk kishte asnjë fuqi tjetër të madhe tjetër që do të ndikonte ose ta pengonte në ndonjë mënyrë SHBA-në dhe atë që kishte mësyrë.
Surroi: Dhe kjo është poenta ime. Nëse kjo ishte një botë unipolare, nëse kishte një udhëheqje nga SHBA, nëse kishin kapacitetin ushtarak politik për ta bërë këtë, pse atëherë nuk mbaroi puna? Pse Bosnja nuk është një shtet funksional? Ishte projektuar të mos ishte një shtet funksional. Dhe pse marrëdhënia midis Kosovës dhe Serbisë nuk mbaron në kushte normale, në marrëdhënie normale midis Kosovës dhe Serbisë.
Petritsch: Bosnja dhe Kosova janë në shumë mënyra shembuj historikë të shpërbërjes së Jugosllavisë, mbetjeve të saj. Dhe nga njëra anë, kemi këtë lloj Bosnje ende shumetnike, kështu që në njëfarë mënyre mund të thuhet se ekziston kjo Jugosllavi e vogël me tri komunitete etnike dhe pastaj fjala kyç është në të vërtetë “etnike”, sepse Marrëveshja e Daytonit u përqendrua vetëm në përkufizimin etnik të shtetit.
Janë tri ndarje dhe përkufizime etnike, prandaj besoj se ky është thelbi i arsyes pse s’pati sukses. Mosfunksionaliteti i shtetit të Bosnjës ishte tashmë i integruar në marrëveshjet e paqes. Dhe duhet thënë se, sigurisht, Daytoni pati një arritje historike për aq sa ndaloi luftën. Por s’është plan për një shtet funksional. Me Daytonin dhe s’mund të ndërtosh shtet funksional. Dhe që nga fillimi, kur u emërova shkurtimisht pas luftës për të qenë përfaqësues i Lartë atje, m’u bë e qartë se duhej zgjeruar Daytonin. Daytoni mund të jetë vetëm platforma mbi të cilën duhet të ndërtohet Bosnjë-Hercegovina.
Surroi: Marrëveshje armëpushimi mbi të cilën ndërtohet paqja, apo?
Petritsch: Dhe në fakt po mendoj vazhdimisht tash për situatën në Ukrainë. Nuk ka të bëjë vetëm me një marrëveshje paqeje apo një armëpushim. Në të njëjtën kohë, megjithëse kjo është gjithmonë shumë e vështirë, duhet të mendosh edhe se si kjo marrëveshje, si do ta bënte ky armëpushim, si do ta bënte të mundur që ky vend i pasluftës të ketë një mundësi, një shans për t’u zhvilluar. Dhe këtë mundësi, deri më tash, Bosnja nuk e ka, dhe sigurisht, duke ardhur te Kosova atje, besoj, para së gjithash, se është një fat i madh historik që në këtë situatë, amerikanët në fakt ndërhynë në një vend relativisht të vogël dhe të panjohur diku në Ballkan. Sot Ukraina, një nga shtetet më të mëdha në Evropë...
Surroi: Më i pasuri, më i madhi...
Petritsch: …kur e di se cili është vendi më i madh për nga popullsia, kilometrat katrorë, vendi gjigant dhe cila është ambicia e bashkësisë ndërkombëtare, në veçanti e amerikanëve? Dhe nuk po flas vetëm për Trumpin. Trumpi është i drejtpërdrejtë, thotë ai. “Nuk më intereson”. Por edhe Bidenin, i cili ndoshta mund të kishte bërë shumë më tepër.
Surroi: Dhe Obama…
Petritsch: Dhe Obama…, atë kohë, njëmend besoj se evropianët, bënë gabime të mëdha sepse nuk kishte mendim strategjik. Për evropianët, Ukraina qe pjesë e politikës lindore. Por gjithmonë harruan të kuptonin se ajo që është për ne Evropa Lindore dhe kufiri lindor i Evropës, për Rusinë, është kufiri perëndimor i Rusisë. Pra, ky ishte problemi që kjo nuk u pa realisht.
Por tash duke u kthyer te Kosova, mendoj se ideja qe e qartë se nuk do të funksiononte, të qëndronte brenda Jugosllavisë së cunguar. Arsyeja e thjeshtë është nëse zbaton një politikë etnonacionaliste siç bënë serbët, që s’mund ta mbanin as Malin e Zi, si mund t’i kërkoje shqiptarit të Kosovës të rrinte në një shtet dominuar nga serbët nëse s’ka barazi?
Dhe gjëja interesante është se mendoj se amerikanët ishin shumë të vetëdijshëm se në Bosnjë dhe Hercegovinë duhet të vendoset njëfarë barazie etnike, por kjo barazi u bë ashtu që e kanë bllokuar njëri-tjetrin që nga viti 1995, dhe përfaqësuesin e Lartë që është atje dhe që është ende atje, për të cilin jam shumë kritik, sepse nuk mund të jesh atje përgjithmonë dhe të jesh mbikëqyrës i një vendi dhe vetëm përfaqësuesi i Lartë është ai që, në njëfarë mënyre, e kryen një punë.
Por tash është tepër vonë. Pas 30 vjetësh, nuk është më e mundur të kemi këtë lloj ndërhyrjeje të jashtme. Nuk do të funksionojë. Dhe mendoj se e vetmja mënyrë që përfundimisht të funksionojë dhe Bosnja do të mbetet gjithmonë pjesa më e dobët në këtë zinxhir ballkanik, është përfshirja në BE, për t’i “ulur” kufijtë.
Por nga ana tjetër, duhet të shtoj se përderisa kjo mund të jetë ide e mirë, zor që mund të realizohet.
Surroi: Sa është realiste?
Kemi kaluar një çerek shekulli të shek. 21 në përpjekje për t’i zgjidhur problemet e shek. 20 në Bosnjë, Kosovë, rajon. Ndërkohë, kanë dalë probleme të reja. Marrëdhënia midis Serbisë dhe Malit të Zi, çështjet e identitetit në Mal të Zi.
Dhe kjo ishte një gjendje relativisht e rehatshme gjeopolitike. Tash kemi kaluar në një botë krejtësisht të re në të cilën, nga njëra anë kemi luftën e Putinit kundër Ukrainës, dhe nga ana tjetër e Atlantikut kemi një presidencë Trump që thotë: “Mos llogaritni më në ombrellën time të sigurisë. Duhet të bëni tuajën“.
Në këto kohë të pakëndshme në të cilat po vendoset edhe për Ukrainën, sa mund të besojmë se kjo rrugë drejt BE-së është rruga që do të japë rezultate në të ardhmen e afërt?
Petritsch: Mendoj se duhet ta rishqyrtojmë plotësisht politikën evropiane për Brukselin dhe vetë BE-në, si dhe për idenë se ku janë kufijtë e Evropës. Dhe qartësisht Ukraina është tash kufiri i kontestuar. Dhe kam frikë se në fund, do të përfundojmë me një skenar të Koresë atje, një vijë të re ndarjeje që Gjermania e ndarë në Luftën e Ftohtë tash do ta ndajë, kam frikë se duhet të them, Ukrainën. Nëse e zhvendosni Evropën pak më shumë nga lindja, por do të jetë një burim konflikti të vazhdueshëm, dhe kjo në fund do të bëjë shumë dëm.
Dëm ekzistencial për projektin evropian të bashkimit. Sepse ajo që i duhet BE-së për ta bërë të nevojshmen këtu në Ballkanin Perëndimor, të cilin unë nuk e konsideroj zgjerim, them se ky është konsolidim, sepse Ballkani Perëndimor është i rrethuar nga shtete anëtare të BE-së, është i rrethuar nga vende të NATO-s, disa janë tashmë në NATO e kështu me radhë.
Pra, nga ana e sigurisë dhe nga ana gjeopolitike, kjo është pjesë e pandashme e BE-së. Megjithatë, për shkak se Brukseli thjesht nuk është në gjendje të veprojë përbrenda, pikëpamja për Ballkanin Perëndimor është zvarritja. Por, po, dikur do të hysh. Pra, një lloj “hajt se bëhet“ ballkanase. Do të ndodhë ndonjëherë...
Surroi: …si “avash, avash” i otomanëve.
Petritsch: Dhe kjo është situata më e keqe, sepse njerëzit në fakt nuk e dinë. Deri më tash, deri te Trumpi, disi përherë ka qenë dikush i madh në Uashington që merrte vendime edhe në Evropë në shumë mënyra. Dhe kjo tash është zhdukur përnjëherë.
Surroi: Ta vazhdojmë këtë pjesë të bisedës.
Nëse do të kemi një konflikt të papërfunduar në Ukrainë, nëse do të jetë një vijë e vazhdueshme fërkimi midis Perëndimit, çfarëdo që të jetë Perëndimi tash, dhe Rusisë, a do të thotë kjo se do të kemi një përsëritje fërkimesh përgjatë vijës serbo-boshnjake në BeH ose në Kosovë e Serbi?
Sepse për çerekun e parë të këtij shekulli, kufiri Kosovë-Serbi ishte në fakt një vijë fërkimi midis NATO-s, zgjerimit të BE-së dhe Rusisë, duke përdorur me shumë sukses Serbinë, duke penguar konsolidimin e politikës së BE-së dhe NATO-s këtu. A do të përsëritet kjo edhe një çerekshekull?
Petritsch: Mendoj se nuk ka përsëritje në histori, por ka ngjashmëri. Nuk besoj se këto vija kontakti ose vija fërkimi thjesht do të zhduken. Ato do të mbeten në një formë ose në një tjetër. Nëse do të përkeqësohet apo do të përmirësohet, nuk është koha tash për ta vendosur për këtë. Nëse je optimist, mund të thuash se Evropa më në fund duhet ta mbledh veten dhe të veprojë, e jo vetëm të reagojë.
Surroi: Pra, nëse e përkthejmë këtë në politikë, integrimi i Ballkanit Perëndimor është një domosdoshmëri gjeopolitike e Perëndimit. Nëse do që ta parandalojë ndikimin rus në rajon, apo jo?
Petritsch: Absolutisht.
Surroi: Dhe nëse përpiqet ta bëjë me të njëjtat mjete, rezultati do të jetë i njëjtë, apo jo?
Petritsch: Pikërisht! Mendoj se e tha fjalën kyç, që është aq e rëndësishme saqë Brukseli e ka kuptuar tashmë.
Integrimi i Ballkanit Perëndimor tash është një domosdoshmëri gjeopolitike. Nuk është më ky lloj zgjerimi, siç është bërë gjithmonë në të kaluarën. Duhet ta shohim tash këtë rajon shumë më ndryshe. Ka funksione të ndryshme tash. Është e qartë se integrimi në BE është një pjesë e rëndësishme dhe kjo duhet të ndodhë.
Por më e rëndësishmja tash dhe ndoshta për të ardhmen e parashikueshme është të eliminohet ndikimi i jashtëm. Ndikimi i keq nga Rusia në veçanti. Por, natyrisht, e kemi edhe Kinën këtu, e kemi edhe Turqinë, i kemi shtetet e Gjirit këtu. Kjo në vetvete nuk është situata më e keqe, por duhet të rregullohet dhe Ballkani Perëndimor duhet të vendoset mbi një terren të qëndrueshëm, në një platformë të qëndrueshme, dhe platforma, padyshim, është Bashkimi Evropian.
Pra, shtysa gjeopolitike është ajo që ka vërtet rëndësi tash, por duhet të shtoj se nuk shoh vullnet politik në Bruksel. Po, retorikisht ekziston, flasin e diskutojnë për rëndësinë e Ballkanit Perëndimor, dhe se duhet siguruar që ndikimi rus, në veçanti ndikimi keqdashës, të kufizohet. Por, nuk shoh hapa konkretë dhe specifikë në këtë drejtim.
Surroi: Evropa nuk ka një numër telefoni, siç e tha famshëm Henry Kissinger, por pyetja është kjo: Evropa është gjithashtu një normë që ndryshon, sepse tash për herë të parë kemi një shtytje më të fortë drejt së djathtës ekstreme, siç u pa në shtetin tënd, dhe kjo mund të jetë rruga e dekadës së ardhshme ose më shumë. Pra, si do të përkthehet kjo në Evropën që duam?
Petritsch: Ky është paradoksi i situatës aktuale, ndërkohë që prej kohësh kemi këtë tendencë të rinacionalizimit, për të sjellë nga Brukseli përgjegjësitë që i ishin deleguar në të kaluarën, këto shtysat bashkimi dhe integrimi.
Tash shkon pikërisht në drejtimin e kundërt, dhe ky është qartë qëllimi dhe agjenda e së djathtës ekstreme. Dhe e shohim, jo vetëm në vende të veçanta, por në thelb në botën perëndimore dhe më gjerë. Kujtoni Indinë dhe Modin, nacionalizmin hindu atje.
Pra, kemi një ringjallje të tendencave nacionaliste, dhe kjo në njëfarë mënyre, tash prodhon një situatë ku nacionalizmi ballkanik bëhet normal. Pra, në vend që Evropa ta afrojë Ballkanin Perëndimor me BE-në, në fakt Evropa, mendërisht dhe politikisht, po i afrohet idesë së identitetit etnonacionalist të Ballkanit Perëndimor, i cili çoi në luftërat në ish-Jugosllavi.
Surroi: Paradoksalisht, dy faktorët e vetëm që mund ta bashkojnë Evropën janë Trumpi dhe Putini, secili në mënyrë të veten. Putin, me kërcënim Evropës dhe Trump tek thotë: “mblidheni veten se unë nuk ju mbroj”.
Petritsch: Mendoj se ekziston një histori e gjatë krize në Evropë, që në fund çoi në një integrim më të thellë dhe afrim më të madh. Megjithatë, kjo ishte në kohën kur populizmi, nacionalizmi i krahut të djathtë nuk ishte aq i fortë sa është gjatë dhjetë viteve të fundit. Ky është ndryshimi. Pra, kemi kundërshti. Nga njëra anë, ekziston një nevojë absolute për integrim të mëtejshëm në BE, që të bëhet më shumë si shtet; integrim politik, integrim social dhe integrim mbrojtës. Dhe nga ana tjetër, tash keni aktorë në BE që duan të kundërtën. Si do të zhvillohet kjo?
Do të jetë shumë e vështirë. Dhe do të të them një gjë. Kur mendojmë për integrimin e Ballkanit Perëndimor në BE, duhet të pyesim veten, dhe kjo është një ide shumë e esëllt, në fakt, se cilin krah të BE-së do ta forconte anëtarësimi i 6 vendeve të Ballkanit Perëndimor: degën LiberalDemokrate apo atë të Orbanit. Kjo është diçka që duhet ta marrim shumë më seriozisht. Nuk është diskutuar kurrë. Gjithmonë flasim: hajt se kur të vijnë, i bëjnë reformat dhe pastaj përfundojnë aty.
Por, a mund ta imagjinoni nëse tash me Orbanin dhe Ficon dhe pastaj le të themi Vuçiqin dhe burra të tjerë të fortë në rajon, e nuk e përjashtoj as Kurtin, nga aspekti i personalitetit politik, megjithëse ky është një rrëfim tjetër padyshim, por çfarë do të thoshte kjo? Do ta forconit këtë situatë joliberale dhe autoritare në BE dhe do të arrinit pikërisht atë që Putini dhe Trumpi duan të shohin në Evropë.
Surroi: Po. Dhe e shtyjmë më tej këtë argument. Nëse do të të kërkohej, sinqerisht, ta këshilloje ndonjërin nga presidentët dhe kryeministrat që pretendojnë se vendi i tyre nga Ballkanit Perëndimor të hyjë në BE deri më 2030-n, po t’ua jepje një vlerësim të sinqertë, cili do të ishte ai?
Petritsch: Nuk jam i sigurt se çfarë do të ndodhë, në fakt. Do të varet shumë nga aftësia për reforma dhe rezistenca e Bashkimit Evropian. Mendoj se ajo që i duhet BE-së, Brukselit, është një reformë vërtet e plotë e institucioneve të saj. Nuk mund të vazhdojë me këtë vendimmarrje. Ende duhet unanimitet në të gjitha çështjet e politikës së jashtme. Pra vjen, z. Orban, dhe thotë “jam kundër”. Dhe gjithçka ndalet menjëherë. Dhe pastaj Komisioni ia jep disa miliona Orbanit, dhe pastaj ai thotë “po”.
Pra, është një situatë e ngjashme me mafian, e cila natyrisht se nuk mund të çojë te një BE më të fortë.
Surroi: Po ta kishe një shtet kandidat nga Ballkani Perëndimor që funksionon në të njëjtin nivel ose edhe më të lartë të demokracisë dhe të funksionalitetit shtetëror sesa Bullgaria ose Republika Çeke, a do të anëtarësohej ajo në BE deri më 2030?
Petritsch: Nuk mund ta marrësh thjesht këtë lloj qasjeje të njëanshme, e cila është e kuptueshme te kandidati, veçanërisht e shoqërisë civile në Ballkanin Perëndimor, dhe të thuash, “pse nuk na pranoni”?
Surroi: Le të themi, Mali i Zi si një demokraci funksionale, me institucione funksionale në të njëjtin nivel ose më të lartë se Bullgaria ose në të njëjtin nivel ose pak më të ulët se Republika Çeke. A do të ishte anëtar i BE-së deri më 2030?
Petritsch: Përveç nëse BE-ja, përveç nëse Brukseli reformohet dhe krijon institucione vendimmarrëse më efikase, dhe nëse kjo nuk ndodh në Bruksel, kjo nuk do të jetë e mundur.
Surroi: Pra, është e qartë se nuk është vetëm një problem i Ballkanit Perëndimor.
Petritsch: Absolutisht. Mendoj se i takon më shumë Brukselit dhe sigurisht shteteve anëtare të reformojnë veten ashtu që të bëhet më funksionale. Flasim për Bosnjën funksionale, ndonjëherë kur e shikoj Brukselin dhe krerët e shteteve dhe qeverive tek marrin vendime, ma kujtojnë Bosnjën.
Surroi: Është interesante që tash kemi BE-në që do që të merret me Gazën, të merret me Ukrainën, të hidhëruar që nuk u ftua në bisedime për Ukrainën. E kaloi një çerek shekulli pa qenë në gjendje të zgjidhte mosmarrëveshjet në Bosnjë-Hercegovinë, apo mes Kosovës dhe Serbisë.
Petritsch: E drejtë. Pajtohem plotësisht se kjo është arsyeja pse jam i shqetësuar me procesin e integrimit, të Ballkanit Perëndimor. Çfarë ka ndryshuar në Bruksel? Asgjë! Në fakt, procesi i vendimmarrjes është ende pothuajse i njëjtë dhe nuk mund të mbështetemi se pas Orbanit, do të vijë tjetërkush dhe do të jetë më i sjellshëm. Përkundrazi. E përmende Republikën Çeke. Zgjedhjet në vjeshtë mund të krijojnë një situatë të ngjashme me atë që kemi tash në Sllovaki, kështu që trendi nga fillimi i bisedës sonë po merr formë dhe sidomos në pjesën lindore të BE-së. Në pjesën lindore të BE-së është edhe Polonia. E Polonia është përball Rusisë.
Si fokus kemi përsëri dy tendenca që bien ndesh. Nga njëra anë kemi Poloninë, të paktën nën Tuskun liberal-konservator, që beson se duhet të forcohet sistemi evropian i mbrojtjes, edhe i veti, edhe si hap të parë, por në përgjithësi, se duhet të integrohemi më shumë; duhet të bëhemi më efikasë ushtarakisht dhe, nga ana tjetër, kemi dy shtetet fqinje që po bëjnë pikërisht të kundërtën. Kjo në fakt e përçan BE-në. Dhe në këto rrethana si mund të merret vendimi se kë duhet pranuar, qoftë edhe Malin e Zi?
Dhe në fakt po mendoj gjithashtu se mund të jetë një ide e mirë të shqyrtohej nga afër se kush është më i përparuari në këtë proces, e të thuhet “le të provojmë”. Mendoj se ky lloj procesi i pranimit me faza do të ishte i nevojshëm. Ende qëndron formula, “për asgjë nuk ka pajtim, derisa nuk ka pajtim për gjithçka”.
Mendoj se duhet anëtarësim duhet të shkojë hap pas hapi dhe menjëherë, sapo të kesh kryer një hap të rëndësishëm, t’i marrësh përfitimet. Kështu do të ishe në gjysmë të rrugës drejt BE-së, dhe ndoshta, ani që jam skeptik, megjithëse jam optimist, ndoshta kjo do t’i motivonte të tjerët, pra vendet fqinje që do të thonë se “edhe duhet të bëjmë diçka”. Dhe këtu shoh dobësinë në faktin se shoqëria civile në Evropën Lindore dhe Juglindore, për fat të keq, nuk është aq e fortë sa do të ishte e dobishme të ishte.
Qeveritë, partitë, ato gjithmonë lypin përfitimin e tyre. Dhe status quoja është zakonisht më e mirë se cilado reformë, sepse e shohin reformën jo si një situatë të favorshme për të dyja palët, por e shohin reformën si humbje, humbje pushteti, dhe se kjo mund të trajtohet vetëm brenda vetë vendit, dhe këtu shoqëria civile, mendoj, mund të luajë një rol shumë të rëndësishëm.
Surroi: Të përqendrohemi pak te Kosova dhe Serbia, sepse ti u njohe me temën, në trajtën më të zorshme, duke hyrë në luftë dhe ishe shumë i ndjeshëm ndaj këtyre çështjeve. Dije shumë dhe vizitoje fshatra ku të tjerët nuk shkonin. Gjatë luftës, ishe këtu vazhdimisht dhe e dëftove pamjen reale të asaj që po ndodhte. Austria, me Albert Rohanin dhe ty, ishte e përfaqësuar në nivel të lartë në diplomacinë ndërkombëtare dhe kryesimi juaj në Rambouillet u prit shumë mirë nga të gjitha palët, veçanërisht nga delegacioni kosovar.
Me një çast u përfshive në një diçka që dukej shumë e dyshimtë, që ishte shkëmbimi i territoreve. Çfarë ndodhi në të vërtetë?
Petritsch: Kjo është një pyetje me peshë, sepse ende e mbaj mend kohën kur isha një nga të paktët që shtrova çështjen “pse të mos flasim për ndarjen?” U kritikova shumë për këtë. E kalova kohën duke dhënë shpjegime. Mbase do të më duhen disa minuta për ta shpjeguar këtë, sepse besoj është me rëndësi të dihet rrjedha e mendimit tim. Të kujtohet se ishte Mogherini, atëherë përgjegjëse për politikën e jashtme të BE-së, e cila padyshim e hodhi këtë ide dhe Hashim Thaçi dhe…
Surroi: A e hodhën vetë palët apo Mogherini? A e hodhën Thaçi dhe Vuçiq apo Mogherini?
Petritsch: Këtë në fakt nuk e di. Gjithmonë ka qenë ide serbe. Mendoj se erdhi nga Beogradi si ide. Dhe Thaçi qe padyshim i hapur ndaj saj dhe padyshim edhe Mogherini. Dhe kur e dëgjova këtë, mendova se ishte një ide e keqe, por do të ishte hera e parë që mbaj mend, që dy krerë shtetesh ose qeverish në Ballkan do të përpiqeshin të flisnin për kufijtë, në një mënyrë paqësore, në një mënyrë diplomatike, në një mënyrë politike dhe jo të luftonin në Fushën e Mëllenjave apo në ndonjë vend tjetër.
Atëbotë mendimi im qe se “është joreale të besosh se do të arrihet një kompromis territorial, megjithatë kur të flasin dhe pasi të dyja palët e kuptojnë se është shumë e vështirë, e kërkojnë një zgjidhje tjetër”, atëherë do të ishim në rrugë të mirë ku të dyja palët do të merrnin përgjegjësinë për të pasur sukses. Dhe pastaj mund të thuash se nuk ka një ndarje, një ndarje territoriale, por gjejmë një zgjidhje ku njerëzit në të dyja anët e kufirit mund të jetojnë një jetë më të mirë ekonomikisht, t’i kalojnë kufijtë më lehtë... në fakt ideja evropiane…
Surroi: ...madje edhe jeta jote personale, sepse je slloven në Austri.
Petritsch: Po. Për mua, qartësisht ky mendim ishte… më kujtohet në kohën e Luftës së Ftohtë, si fëmijë i vogël, më kujtohet të shkoja në Jugosllavi ishte shumë e vështirë. Psikologjikisht, ishin komunistë dhe gjëra po ndodhnin në kufi e kështu me radhë. Dhe pastaj, kur mbaroi e gjitha kjo, papritmas u bëmë të gjithë miq dhe kalonim andej-këndej. Pra, kjo lloj ndjenje, ishte më shumë një ndjenjë që kisha unë, mund të ndodhte edhe këtu. Dhe sigurisht që kishim edhe Austrinë. Kemi Aldo Adigen, Tirolin Jugor për shumë, shumë breza, që ishte një problem i madh duke filluar me Luftën e Parë Botërore, 1918, kur ndodhi ndarja.
Dhe pastaj në vitet 1970, u desh një kohë shumë, shumë e gjatë, por përfundimisht funksionoi. Dhe sigurisht, kishte edhe plane për të shkëmbyer ose riintegruar Tirolin Jugor në Austri dhe madje pati transferime të popullsisë gjatë Hitlerit dhe Mussolinit, gjermanishtfolësit nga Italia u zhvendosën në Gjermani…
Më kujtohet edhe nga një pjesë e Italisë. Isha me një familje, nëna nuk ishte e martuar atëherë, kështu që kishte një zonjë nga Italia, një zonjë gjermanishtfolëse ishte dadoja ime në kohën kur u rrita me të. Ende e kujtoj me shumë dashuri.
Pashë se çfarë mund të prodhojë kjo lloj ndarjeje, dhe si, nëse bëhen pozitive, gjërat mund të kontribuojnë për një jetë më të mirë.
Surroi: Pra, si funksionoi kjo?
Petritsch: Madje i sugjerova Presidentit austriak në atë kohë, Van der Bellen, që kur të kemi në Tirol, në Alpbach, konferencën evropiane vjetore verore t’i ftojë Vuçiqin dhe Thaçin në këtë konferencë, dhe ishte hera e parë që të dy ishin ndanin skenën.
Surroi: Kur thanë “Ne nuk jemi djem problematikë”, apo jo?
Petritsch: Po. Dhe darkuam bashkë E di, ndjeva disi se kjo ishte ajo se si mendoja për këtë idenë e ndarjes, se njihen më mirë me njëri-tjetrin dhe gjithashtu shohin kufijtë e asaj që mund të arrihet, dhe pastaj vazhdojnë tutje.
Surroi: A i kishit hartat mbi tavolinë?
Petritsch: Jo. Nuk ishte kështu. Por sigurisht se i vërejta ambiciet joreale të Beogradit. Mendova se kjo nuk do të funksiononte kurrë. Ashtu mendoja. Nuk do të funksionojë, por të paktën janë përpjekur.
Surroi: Dhe, ideja ishte që të merrnim 10 herë më shumë territor?
Petritsch: Epo, serbët, sigurisht, menduan se mund të merrnin shumë më tepër sesa do të jepnin. Kjo është në rregull, por nuk mund të funksionojë. Por mund të kesh një dëshirë, sigurisht. Por është ta mendosh dëshirën, e jo realitet. Por për mua ishte e rëndësishme ta shihja edhe nga një këndvështrim tjetër.
Menjëherë me t’u shfaqur ideja e ndarjes, absolutisht u kritikua. Jo, kjo nuk bën! Pse nuk bën? A jemi ne ata që vendosim se cilin mjet do ta përdorin politikanët për të vendosur përfundimisht? Nuk varet nga ne.
Surroi: Por pastaj kjo ide kaloi nga Evropa në SHBA, apo jo?
Petritsch: Po, është e vërtetë. Ndarja nuk është një ide aq origjinale. E kam dëgjuar në Bosnjë shumë herë që serbët nuk mund të jetojnë së bashku me boshnjakët, pra, në thelb, ambicia jonë ishte që ta gjenim një mënyrë që të mund të jetojnë së bashku.
Por kur flasin për këtë dhe kur pajtohen për diçka, atëherë varet prej tyre sepse para së gjithash, Thaçi ndoshta ka menduar, nëse ka ndonjë lloj marrëveshjeje me Beogradin, ajo është e mundur vetëm nëse Beogradi e njeh Kosovën, sepse nuk mund të nënshkruash një traktat ndërkombëtar pa u njohur si shtet.
Pra, do të ishte një njohje indirekte e Kosovës nëse përfundimisht do të kishte ndodhur diçka në këtë drejtim.
Më pas, shkova përtej me mendimet e mia. Mendova: edhe nëse nuk ka ndarje, pse nuk e krijoni një ndërmarrje e të përbashkët përtej kufirit, gjë që ndodh rrethana të tjera dhe mes vendeve..., zona e tregtisë së lirë ose keni disa ndërmarrje minerare atje. Pse të mos keni një sipërmarrje të përbashkët?
Sigurisht, tingëllon pak utopike, por përsëri, kjo është në të vërtetë ajo që politika duhet të bëjë, të mendojë jashtë kornizave, të provojë ide të reja. Nëse ngujohesh në një ide dhe thuash ose-ose, zor se mund të arrihet kompromis i kënaqshëm, pra, të flasësh për mundësi, opsione, ide, tashmë e zbut situatën. Dhe kjo është në fakt ajo që qëndronte pas, fola mjaft gjatë, kjo ishte.
Mendova se kjo është një hyrje në një angazhim të drejtpërdrejtë midis dy politikanëve.
Surroi: Deri më tash kemi provuar gjithçka për Kosovën, përfshirë bisedimet për ndarjen, por ato s’kanë funksionuar dhe shumë gjëra janë provuar në Bosnjë-Hercegovinë dhe s’kanë funksionuar dhe e vetmja gjë që nuk është provuar është t’i bëjmë këto vende funksionale ashtu siç janë dhe pastaj të përpiqemi të krijojmë një lloj marrëdhëniesh. Mendoj se tash po hyjmë në një periudhë në të cilën çereku i ardhshëm i shekullit do ta testojë këtë nën një presion shumë intensiv, siç thamë, nga një botë e re gjeopolitike ku jetojmë.
Dhe kjo ndoshta do të ishte koha kur do të të ofroja t’i shkëmbejmë rolet dhe të të ofroja nëse ke pyetje, ashtu që ta vazhdojmë këtë pjesë të bisedës.
Petritsch: Do të doja të të pyesja, çfarë do të bëje, nëse do të ishe kryeministër i Kosovës, çfarë do të bëje në një situatë si ajo që kemi sot me Trumpin dhe ndryshimin e të gjithë botës, fuqia kryesore që në fakt e ka krijuar Kosovën, tash po thotë lamtumirë, tash jeni vetëm, tash jeni me evropianët, një situatë e dobët, një situatë e ndryshuar në mënyrë dramatike.
Si do t’i qaseshe kësaj situate?
Surroi: Nuk mendoj se ka një rrugë të vetme. Mendoj se duhet përpjekur ta konsolidojmë një qasje shumëpalëshe. E para është se strategjikisht do të na duhet të kemi ende rritje marrëdhëniesh me SHBA-në.
Administratat vijnë e shkojnë, por është zor e besueshme se SHBA-ja do të izolohet në një ishull, thjesht për shkak të gjeografisë së saj. Për shkak të mënyrës se si ka funksionuar bota. Ideja që SHBA të bëhen thjesht një nga vendet e tjera në botë nuk më duket funksionale. Mund të provohet, por nuk do të funksionojë.
Do të prishë shumë nga tregtia globale në lidhje me ekuilibrat globalë, etj. Por në fund të fundit, do të duhet të arrijmë në një lloj ekuilibri. Dhe ky ekuilibër do të përfaqësohet edhe nga SHBA-ja. Ajo që kemi tash si sfidë si evropianë është të krijojmë një hapësirë të përbashkët sigurie evropiane, që fillon në Britaninë e Madhe dhe vazhdon deri në Ukrainë e Turqi.
Pra çështja për vendet e Ballkanit Perëndimor është se si integrohen ato në hapësirën e përbashkët evropiane të sigurisë? Çfarë sjellin ato në këtë hapësirë? Dhe kjo është e rëndësishme për Ballkanin Perëndimor, sepse duhet ta mendojmë Ballkanin Perëndimor si një hapësirë të përbashkët sigurie. Duhet hyrë në një periudhë historike ku shqiptarët e Kosovës, ku Kosova s’i frikohet Serbisë, Serbia nuk ka frikë nga Kroacia, njerëzit në Bosnjë nuk kanë frikë se do të fillojë një luftë tjetër. Duhet të hyjmë në një pjesë të historisë sonë në të cilën e shohim paqen si një përpjekje të përbashkët dhe kjo është, mendoj unë, ajo për të cilën duhet të mendojmë.
Elementi i tretë në këtë çështje është se si e bën këtë në një periudhë të ngjeshur kohore? Sepse nuk kemi luksin e shekullit të kaluar ku mund të thoshim hajde ta provojmë këtë, apo atë E disi gjërat do të zgjidhen vetvetiu.
Gjërat nuk do të zgjidhen vetvetiu. Dhe, mendoj se ajo që kanë bërë si Putini ashtu edhe Trumpi, në mënyra shumë të ndryshme, është t’i bien alarmit për zgjim kontinentit për të thënë “S’mund t’i marrim më gjërat si të mirëqena”.
Petritsch: Kjo është një përgjigje shumë e përgjithësuar dhe duhet të pranoj se përgjigje më specifike nuk janë të mundshme tash për tash. Prandaj, besoj se mbështetja në vetvete do të ishte jashtëzakonisht e rëndësishme.
Si mund të kontribuojë Kosova në këto rrethana të ndryshuara në mënyrë dramatike për të rritur sigurinë e rajonit, sigurisht, dhe kështu të kontribuojë në sigurinë e Evropës? Tash, siç e tha me të drejtë, SHBA-ja po tërhiqet.
Surroi: Thelbi i kësaj është vendosja e marrëdhënieve të reja midis Kosovës dhe Serbisë. Dhe thelbi i këtij rajoni është gjithashtu vendosja e një Bosnjë-Hercegovinë funksionale demokratike. Të dyja këto janë disi shtyllat e stabilitetit të Ballkanit Perëndimor.
Mendoj se do të ketë një mundësi. Nuk mendoj se situata në Serbi do të jetë statike, siç e shohim tash, është një situatë dinamike. Nuk e dimë se çfarë do të ndodhë dhe si do të ndodhë, por duhet të projektojmë një të ardhme. Dhe po bisedoja me Natasha Kandiqin rreth përballjes me të kaluarën dhe rreth pajtimit.
Duhet të mendojmë për një mundësi reale që në pesë vitet e ardhshme të vendosim lule në monumentin e masakrës së Mejës, që të vijë një delegacion serb dhe të thotë: “Shikoni, le ta bëjmë këtë së bashku, kjo nuk bëhet në emrin tonë”. Edhe nëse nuk ndodh brenda pesë vjetësh, duhet të fillojmë të diskutojmë për këtë mundësi. Sepse s’mund t’i hedhim poshtë mundësitë, s’mund të themi se kjo nuk do të ndodhë gjatë jetës sonë. Jo, duhet të ndodhë gjatë jetës sonë!
Dhe nëse fillojmë të diskutojmë për këtë, mund të ndodhë gjatë jetës sonë.
Petritsch: Paralelet historike janë shumë të rëndësishme dhe mendoj për Francën dhe Gjermaninë. Për De Gaullein dhe Adenauerin. Pajtimi tingëllon mirë nëse thua se njerëzit duhet të takohen, por nëse nuk ka trysni që vjen nga lart, as kjo nuk funksionon. Njerëzit zakonisht janë të gatshëm të lëvizin dhe të marshojnë shumë më përpara sesa politika. Dhe mendoj se ideja e pajtimit midis Gjermanisë dhe Francës ishte se njerëzit lart e morën këtë vendim. E di, “t’i shtrëngojmë duart”.
Surroi: Ashtu bënë.
Petritsch: Dhe tash pyetja për ty, si kryeministër ose ndoshta kryetar i këtij vendi, a do të shkoje, nuk e di, në Mitrovicë, apo a do ta takoje këdo që është kryeministër ose kryetar në Beograd a do t’i thoshe “hajde ta bëjmë?”. Më bie ndër mend një shembull tjetër: Sadati, kryetari i Egjiptit, që shkoi në Izrael...
Surroi: Nuk mbaroi mirë për Sadatin.
Petritsch: E di që kjo nuk mbaroi mirë, por…
Surroi: E di se nga je nisur me pyetjen
Petritsch: As për Gjingjiqin nuk mbaroi mirë.
Surroi: Mendoj se duhet të ndërmerret një hap i guximshëm. Mendoj se ajo që duhet të shihet është edhe realiteti. Realiteti është se pajtimi franko-gjerman ndodhi sepse Franca dhe Gjermania pranuan se luftërat kanë mbaruar. Pra mendërisht ajo që duhet të ndodhë në Kosovë, Serbi, Bosnjë-Hercegovinë është të pranohet se luftërat kanë mbaruar dhe se paqja nuk është vazhdim i luftës me mjete të tjera.
Ne duhet të jetojmë në një paqe që përpiqet të krijojë marrëdhënie të ndërsjella, në të cilën lufta nuk përsëritet. Pra, ajo që udhëheqjet duhen të tregojnë, dhe mendoj se disa gjëra do të duhet të zhvillohen në pesë vjetët e ardhshëm, është një pranim i përbashkët se luftërat kanë mbaruar, se nuk ka gjasa që ato të mund të kthehen, se qëllimet e luftërave dhe forcat lëvizëse të këtyre luftërave, të cilat në thelb ishin çnjerëzimi i tjetrit; në thelb duke treguar se etnia ime ka një të drejtë sipërore mbi tjetrin, këto forca lëvizëse, megjithëse tash janë përvetësuar për fat të keq në pjesë të tjera të botës, nuk do ta zgjidhin problemin tonë. Ndoshta jemi shumë përpara sepse kemi vuajtur pak më shumë.
Petritsch: Kur mendoj për pajtimin franko-gjerman, kishte një faktor shumë të rëndësishëm në atë kohë dhe ky ishte sigurisht tutela e Uashingtonit. Amerikanët në atë kohë, ky lloj hegjemoni me qëllime të mira, në thelb thanë: “Hajde tash shtrëngoni duart”.
Kush do të ishte ky në situatën aktuale, këtu në Ballkanin Perëndimor? Së pari, amerikanët janë larguar, ndoshta edhe kthehen, nuk u dihet kurrë. Paparashikueshmëria është ajo që e shtyn Trumpin, kështu që ai mund të shkojë edhe në drejtimin e kundërt. Evropianët janë këtu, sigurisht, por janë shumë të dobët. Duhet të të them, mendoja se nëse nuk emërohet një figurë e rëndësishme politike për t’u marrë me Ukrainën, për shembull, kjo nuk do të funksionojë. Në njëfarë mënyre, kjo vlen edhe për rajonin këtu. Nevojitet një Ahtisaari, ose dikush si ai për t’u marrë me situatën dhe, e vlerësoj dhe më pëlqen z. Sorensen, por pesha politike mungon, dhe mendoj se kjo do të ishte e rëndësishme tash, kjo mund të bëhej, dhe ky do të ishte një sinjal politik gjithashtu se BE-ja po vepron gjeopolitikisht, por po vepron edhe politikisht. Kjo mungon.
Por kush do të ishte ai?
Surroi: Nuk e di. Do të doja të mendoja në një formë tjetër, në një metaforë tjetër. Ti e përdor metaforën e hegjemonit dashamirës, SHBA-së.
Më shkojnë nëpër mendje biçikletat e fëmijëve me rrota anësore. Kujtoj se ajo që po ndodh si për Evropën në tërësi, ashtu edhe për Ballkanin Perëndimor, si dhe për Kosovën dhe Serbinë, është se rrotat anësore janë hequr dhe tash jemi vetëm në dy rrota dhe duhet të mësojmë ta ngasim biçikletën.
Dhe do të shohim se si do të ndodhë kjo.
Petritsch: Epo, në njëfarë mënyre, kjo vlen edhe për Evropën. Rrota anësore amerikane është hequr. Rusët e kanë eliminuar rrotën tjetër.
Surroi: Po, me një granatë.
Petritsch: Disi, janë paralele mes situatës në të cilën ndodhet Kosova dhe asaj në të cilën ndodhet BE-ja. Të dyja janë punë të papërfunduara në njëfarë mënyre. Shtete të papërfunduara apo çfarëdo qoftë, dhe mendoj se kjo është diçka për të cilën do të shpresoja vërtet që vendet më të vogla si Kosova, sigurisht, edhe Serbia, se Serbia ka rëndësi, është shteti më i madh në rajon. Por nuk e shoh atje këtë lloj përgjegjësie për të gjithë rajonin, përveç shtypjes ose kritikës. Mungon qasja pozitive aty për të shtrirë dorën dhe për të thënë “Hajde të bëjmë diçka më ndryshe”.
Dhe shpresoj që ndoshta ndonjëherë do të kemi mundësinë të të shohim si kryeministër dhe nuk po e kritikoj kryeministrin aktual, por në përgjithësi, ky lloj vendosmërie dhe gjithashtu ky lloj vetëbesimi, se “unë nuk jam gjithmonë vetëm viktimë”, po, kam qenë viktimë, por tash dua të shtrij dorën.
Kjo ide gjermano-franceze, mendoj se diçka e tillë do të bënte shumë edhe për Evropën... këto ditë po e shohim fundin e periudhës së pasluftës. Fundi i dominimit amerikan në Evropë Ka shumë ndjenja antiamerikane, përherë ka pasur. Ja ku jemi.
Surroi: Faleminderit shumë Wolfgang. Ka qenë një kënaqësi të takohemi dhe të diskutojmë dhe shpresoj se do të kemi mundësinë të bisedojmë shumë shpejt përsëri. Me lejo të të siguroj se nuk po garoj për postin e kryeministrit. Dhe kur të vish sërish në vjeshtë, do ta vazhdojmë këtë bisedë, shpresoj me ndjenja dhe detaje më të mira. Faleminderit shumë. Ishte kënaqësi.
Petritsch: Faleminderit Veton!
