Surroi: Në Pikë bashkëbiseduesi im është Xhafer Shatri, veprimtar i kamotshëm, ish- i burgosur politik; njëri prej themeluesve të grupeve revolucionare të asaj kohe, të ilegales, themelues i Komitetit për Informim në Gjenevë; Ministri i parë i Informatave i Qeverisë së Republikës së Kosovës, kryesuar asokohe nga Bujar Bukoshi; shkrimtar, gazetar... Xhafer, mirë se vjen!
Shatri: Mirë se të gjeta! Faleminderit për ftesën!
Surroi: Po e fillojmë me një kthesë në jetën tënde. Kthesa është që në kohën e një tollovie të madhe në Kosovë, në vitin 1982, ndërsa rritej një represion i jashtëzakonshëm me burgosje masive. Ti, si i burgosur, në vitin 1975 dhe pas shumë ecejakeve nëpër burgje të ish-Jugosllavisë... pothuajse në gjitha republikat e krahinat, më duket, i ke kaluar burgjet e të gjitha vendeve të ish-Jugosllavisë, arrin të ikësh nga Burgu i Prishtinës.
Si ndodhi kjo?
Shatri: Kjo është bukur e çuditshme, po përpiqem me e thjeshtësu.
Demonstratat e vitit 1981 e kishin kriju një raport krejt tjetër të të burgosurve me personelin e burgjeve në Kosovë. Në fakt, unë deri atëherë kisha qenë në burgje tjera në Jugosllavi.
Surroi: Ishte viti i gjashtë i burgut, i shtati në fakt.
Shatri: Jo, i teti, kur kam ikur ka qenë viti i tetë... më vonë na sollën pas një tollovie të madhe, të burgosurit shqiptarë në Mitrovicën e Sremit, na sollën në Kosovë, edhe erdhëm këtu, na mbajtën në Ferizaj një kohë, kur shpërthyen demonstratat unë kam qenë në Burgun të Ferizajt
Surroi: ...ty ti patën shtuar edhe nja dy vjet, se ke bërë tollovi...
Shatri: ...tri, në burgun e Spuzhit, por në të vërtetë ata e kishin bâ mirëpo, ajo tollovi në Burgun e Spuzhit lidhej me faktin se ata nuk kishin mujtë me e zbulu organizatën tonë.
Edhe pastaj, sa herë dilnin traktet që dilnin jashtë, që i nxjerrin që shpërndanin trakte pjesëtarët e organizatës që i kam takuar unë, ata vishin atëherë me marrë në pyetje me ditë, me çka pastaj, pa folë për rrjetin që i ofrojshin nëpër burgje, domethënë, që është një sistem krejt tjetër që s’ia vlen me humbë shumë kohë me të... edhe në fakt, nga tetë vjet mua më dënuan edhe me tri vjet e gjysmë, dhe me bashkim të dënimit m’u banë 11 vjet burg.
Edhe tash ishin bâ dy-tri ndëshkimore të mëdha ku kishte të burgosur shqiptarë. Ishin bâ tollovi të mëdha dhe një mënyrë ose një tjetër aty më kishin impliku edhe mua
Surroi: Si organizator?
Shatri: Si nxitës i tyre. Edhe që në të vërtetë ato ishin një inskenime nga ana e tyre, se unë absolutisht, pos në Mitrovicën e Sremit... Ka qenë një ngjarje shumë interesante.
Televizioni i Novi Sadit atëherë jepte një emision për të gjitha televizionet në ish-Jugosllavi. Ka qenë ditën e diel, e nëse s’gabohem diku para mesditës pak, edhe e ka dhënë një emision të Televizionit të Prishtinës, e ka dhënë emisionin për shoqërinë “Afërdita” të Mushitishtit. Aty për herë të parë, pas shtatë vitesh, unë e pashë që Kosova kishte ndryshu rrënjësisht.
Nuk ishte më Kosova që unë e kam lanë, edhe kur dolëm pasdite në punë, që dolëm në shëtitje, i pashë njerëzit, ma nuk fliste kurrkush.
Ma mori mendja që mundet me ndodhë diçka shumë e rëndë dhe u përpoqa njerëzve, se nuk flisnin me njëri-tjetrin... unë isha në një pavijon tjetër dhe tue u sjellë u thashë: Djem! Koqituni, bâhuni djem të mirë, e rrini rahat, se kanë me ardhë ditë ma të mira për neve. Edhe të nesërmen, askush prej tyre nuk erdhi në punë.
E një shok që punonte me ne në shtypshkronjë, ne ishin vetëm dy të burgosur politikë, Nijazi Korça dhe unë, atëherë ata na thanë “Çka me bâ?”. Ata ishin hy në grevë pa u ulë me mendu se çka dojnë me bâ.
Edhe punën e parë, me Nijaziun që u morëm vesh, në asnjë rrethanë na mos mu impliku në këtë punë, se atëherë do të merrte karakter politik.
Ajo ishte në të vërtetë një trazirë sociale. Ata njerëz ishin lodhë tue iu ardhë familjet e tyre ka 700-800 kilometra me ardhë me i pa. Ka qenë skamje e madhe atëherë në Kosovë, edhe kështu që unë ua shkrova shkresën me kërkesë ua përgatita kërkesat, me lutje që ata me i përshkru vetë, që mos me dalë shkrimi im aty, jo për tjetër gjë, po thjesht mos me i dhanë asaj karakter politik.
Atëherë u bâ një tollovi bukur e madhe aty dhe mos me hi shumë detaje, më hoqën prej atyhit.
Surroi: Dhe të sollën në Prishtinë.
Shatri: Edhe na sollën në Ferizaj.
Surroi: Ferizaj.
Shatri: Tani vitin 1981 unë kam qenë në Ferizaj, kur kanë ardhë demonstruesit e kanë rrahë burgun me gurë.
Ishte një përjetim i jashtëzakonshëm, edhe kur u mbush burgu mirë, një natë dikur, ka ora dhjetë e natës ka shpërthy kanga “Ushton Gryka e Kaçanikut” ishte një diçka krejtësisht e papritur për mua. Edhe ishte diçka që ndoshta njeriu do ta jetonte një jetë të tërë për ta përjetuar atë moment.
Ishte një zgjim i jashtëzakonshëm i Kosovës.
Edhe pastaj kanë fillu ato gazeta, herë na i ndalshin, herë na i lëshojshin, tue i këqyrë ato, edhe ata e panë që aty ishte burgu tepër i vogël edhe pas një greve të urisë, mua më sollën në Prishtinë, në Burgun e Prishtinës, i kisha kushtet pak më të mira, sepse kisha mundësi me shku në banjë e me shku kështu... mirëpo tani shumë shpejt e hetova që ishte në pyetje edhe diçka tjetër gjë.
Ishin arrestu shokët e mi, me të cilët unë kisha vepru gjatë viteve shtatëdhjetë, fillim i viteve shtatëdhjetë, edhe tash unë rrezikoja seriozisht që me më qitë në gjyq prapë, me fillu hetimet prapë dhe me më dënu prapë.
Ndërkohë, më erdhi vendimi i plotfuqishëm për 11 vjet burg, edhe ma solli një gardian, ka qenë djalë i furraxhisë së Istogut, një serb, njëfarë Budo. “Xhafer”, tha: “Nuk e di çka shkruan këtu, po diçka, për ty është”. I thashë hajt s’ka problem... e mora. Edhe e këqyra, e pashë, ma prejke mendja, mirëpo disa njerëz që unë isha në dhomë me ta, punonin jashtë, sepse ishin dënuar me pesë-gjashtë muaj, shtatë-tetë muaj edhe njëri prej tyre po më thotë, për një koleg të vetin, tha: “Qe qeto janë tue ardhë ty e marrë, për çdo ditë, e marrin me veturë edhe po e çojnë në Sekretariat të Punëve të Brendshme, edhe ma merr mendja që duhet me qenë në lidhje me ty diçka. I thashë ti afrohu këtij edhe me pa çka, ç’është në pyetje, unë thjesht i frikohesha kryesisht asaj që mos të nxirrem edhe një herë...
Surroi: ...në gjyq...
Shatri: ...në gjyq. Sigurisht njëzet vjet do të dënohesha. Kështu që nuk meta nuk kisha marrë rrugë tjetër edhe për mos me zgjatë shumë, s’kisha punë tjetër pos me ikë, mirëpo ajo që vendimin tim e përshpejtoi: ishte vrasja e Jusuf Gërvallës, Kadri Zekës dhe Bardhosh Gërvallës. Me njërin prej tyre kisha qenë në organizatë
Surroi: Dhe këtë e ke lexuar në gazetë?
Shatri: Në gazetë. Ishte një lajm shumë i shkurtë, në “Rilindje”, edhe e pashë që tash nuk është më punë e demonstratave, nuk është në pyetje... tash Lëvizja Kombëtare e Kosovës po merrte përmasa krejt tjera dhe tash më nuk ka, nuk ka lojë dhe nuk ka shpresë që ti mund të bësh diçka prej këtuhit edhe vendosa me çdo kusht me ikë.
Unë ndërkohë sa isha në Burgun e Ferizajt, Nijazi Korça, një shok i imi i vjetër që ishim në burg bashkë na kishim punu në shtypshkronjë në Mitrovicë të Sremit dhe e dinim qysh bahen ato punë dhe tani para se me dalë ai i thashë: “Shko te shtëpia ime e çoje një atllas, bleje një atllas të madh dhe futmi dy sharra të hekurit në kopertinën e atllasit”... ishim mësu na qysh bâhen ato sende edhe mu më erdh atllasi atje dhe tani unë veç e këqyrsha momentin qysh, si, tek!
E kisha njëfarë lloj lirie, po e shihsha që laku, veç është tu u afru. Edhe tash ishte momenti qysh me ikë. Unë i kisha tri versione. I kisha sharrat, i këqyra... edhe ka qenë një natë, domethënë që s’mujta me fjetë, se ka pasë shumë të burgosur atëherë, edhe i rrahnin mizorisht
Surroi: Është pranvera e vitit 1982?
Shatri: Shkurti, dimri...
Edhe një natë... rrahën shumë njerëz aty, edhe tërë natën s’mujta me fjete, edhe në mëngjes, vetëm e kisha dilemën qysh... për grila s’kisha problem, sepse ditën isha vetëm në dhomë, mujsha me i pre ato ngadalë edhe kishte edhe një formë tjetër, por që duhej, çështja... ishte çështje dy minutash. Për dy minuta me hip në kulm të kuzhinës dhe me zbritë në parking.
Mirëpo duhej me gjetë momentin që ai prej karraulle mos me të pa. Bânte shumë ftohtë, isha pa gjumë. Jam çu dhe kam ecë nëpër dhomë, por thashë: në qoftë se unë nuk e gjej një formë tjetër, edhe një edhe një mënyrë tjetër për me ikë prej burgut, unë realisht nuk e meritoj lirinë.
Atëherë më ka rënë ndër mend që kur na sillnin ata darkën na linin mundësinë me shku me marrë ujin, një kantë ujë për me e pasë natën atye dhe tani m’u kthy me marrë darkën. Mirëpo ishte një dilemë tjetër: a ka zyra drejtorit, grila apo nuk ka?
Unë të nesërmen e mora vesh prej njërit që pastronte aty një djalë: Çka po bon ti, çka po vyn? Kështu tak... tak, doli në pah që aty nuk ka grila. Edhe tash kur vijnë ata darkën me e pru, unë e kisha një minutë me shfrytëzu rastin, mirëpo ishte në pyetje që një polic i Policisë Federale që rrinte gjithmonë te dera e burgut jashtë.
Mirëpo atë natë luante “Cibona” dhe salla e televizorit ishte madhe që mund ta shihja prej oborrit dhe munda me e këqyrë e të jem i sigurt që ai ishte aty. Kështu që tani mu mbeti vetëm një karakoll brenda në korridor, para zyrës së drejtorit.
Më kishin çu në vizitë, unë e disha ku është zyra e drejtorit, edhe e disha qysh është ai karakolli. Karakolli ishte pak më nalt ndërkaq unë mujsha vetëm m’u krusë kështu e me shku atje. Mirëpo, njeriu kur vendos për gjëra të tilla, është i mjerë ai që i del përpara, aty nuk ka: ja shpirtin, ja... s’kishte ndonjë dilemë.
Edhe unë vetëm kam zbritë: më duheshin katërdhjetë sekonda. Kam zbritë poshtë, ia kam lëshu kantës ujit, e një letër në dorë të vogël për çdo rast, që gjoja ia kisha drejtu Nazmi Junikut: “S’keni drejt me më trajtu kështu, s’keni kështu, s’keni kështu...” Edhe kam dalë drejt te dera kryesore, atje ku më s’paku ia priste mendja dikujt që dikush, një tip si puna jeme, mundet me ikë aty. Ai kish qenë tue lexu gazetën. Fati i tij, po edhe fati im, se më kishte mbetur në dorë.
Unë isha i përgatitur fizikisht me shku... e kisha vendosë me çdo kusht ose me u vra, ose me dalë Jam krusë pak aty, kam hi, dera e drejtorit kishte qenë çelë, vetëm e kam afru, kam hypë në tavolinë tij e kam hapë dritaren poshtë. Veç kur kanë dalë do vajza, që fshinin, që pastronin Sekretariatin e Punëve të Brendshme... kanë dalë nga një derë tjetër atje, edhe unë aty...
Ishte borë, ishte shtetrrethim, ishte edhe puna e parë që duhej ta bëja, duhet të shkoja te familja e një shoku tim, Kadri Osmanit, me i lajmëru se u tutsha, se ka pasë fëmijë të rinj, studentë, e mos po i gjen ndonjë send.
Ai e ka pasë shtëpinë në “Breg të Diellit” përmbi Qendrën e Studentëve, ku është tash. Mirëpo, merre mend se pas 7-8 vitesh, sa ndryshime të mëdha kishte bërë qyteti, plus bora, plus shtetrrethimi, gjendja e shtetrrethimit...
Surroi: ...stresi yt, lodhja,
Shatri: ...stresi, lodhja, të gjitha ato, edhe shkova... dy orë e nuk mujta me e gjetë! Merre me mend, një shtëpi ku kisha qenë me qindra herë. Edhe u ktheva tani te adresa rezervë, ku kisha, të njeriut që kisha qenë në burg me të, e ishte Arban Hoxha, djali i Mehmet Halimit.
Unë kisha qenë në burg me të dhe ai ma kishte dhënë adresën atje. Shkova atje. Dul Arbani. Tha, “A dole a?”
I thashë: “Erdha”.
Ishte një përjetim krejt i veçantë kur ma ka thanë një djalë, ishte 18 vjet, s’besoj që ka i pasë as 18 vjet. “Këqyre”, tha, “na e kemi një pushkë. Unë po ta bij, i ke nja 50 fishekë, ti mos gabo i gjallë me u dorëzu”.
E tani ai më ka marrë, në saje të atij, unë e kisha përgatitë përpara, se zakonisht njeriu që është në burg e gjithmonë mendon qysh me dalë sa më shpejt prej atyhit, qysh me ikë, thjesht, në rastin tim.
Edhe unë kam qenë edhe me hajna në burgje kisha tipizu njenin, që dilte shpesh në Itali me vjedh atje..., nejse i dinte punët e veta, edhe që e dinte kufinin përmendësh. Nga bisedat që kisha pasë në Burgun e Ferizajt, më thoshte që “rri në ‘Arabeskë’”.
“Arabeska” ka qenë një kafeteri e vogël te “Hotel Iliria” qaty në kënd ka qenë diku.
Surroi: Po te “Bozhuri” i atëhershëm.
Shatri: Unë shkoj aty edhe një herë e dy herë e takova.
Tha: Ku je? Çka po bân?
Thashë: “Qe bre, më kanë amnistu qe nja tri javë ditë, po më duhet diçka me bisedu me ty. E kam njëfarë derti me ty.
Ia përziva diçka, thashë: e kam dikë që ka pasë një aksident në Itali, e më duhet me dalë urgjentisht. Thashë po pasaportën, tash për tash s’mujta me nxjerrë, se këta që janë të amnistum nuk jua japin...
Ndërkohë një shok imi, i organizatës që në të vërtetë ishte edhe nip imi m’i ka pru diku rreth pesë mijë marka atëherë, të holla, që m’i pasë me vete. Edhe kam shku, ka qenë “Varteks”, një shitore e tekstilit...
Surroi: Ka qenë përballë “Swiss Diamondit” tash...
Shatri: Qaty diku. Edhe atje kam shku më i ble një parë tesha të reja, atëherë ia mbledh t’i kundër teshat krejt, kapelën tjetër krejt, çdo gjë tjetër edhe... për mos me zgjat shumë, e kemi marrë taksin në Prishtinë, kemi shku në Podujevë. Në Podujevë e kemi marrë autobusin për Nish. Në Nish e kemi marrë trenin për Beograd.
Surroi: Ti s’ke pasur dokumente tjera?
Shatri: Mua një shok, ai shoku Arbani, që isha me të, ai ma gjeti një letërnjoftim, se ishte shumë me rëndësi me e pasë një letërnjoftim
Surroi: Po, po s’e ndalnin...
Shatri: ...me bâ me t’ndalë, në të vërtetë neve na ndalën në stacionin në Nish kur mbërrijmë aty, po unë ia dhashë ate... dhe e ke pa fotografia, nuk është me rëndësi me qenë fotografia jote, vetëm me i përngja pak a shumë... pa dokument, në ato rrethana nuk ishte e mundur. Kemi shku pastaj në Beograd me tren. Në Beograd e kemi marrë autobusin që shkonte për Lubjanë.
Se ata ishin mësum, e ishin dy. Po ata ishin mësu me ato gjana qysh shkojnë ato sene, edhe kemi shku në Lublanë. Në Lublanë e kemi marrë trenin dhe kemi shku për Sezhanë.
Surroi: Keni zbritur para Sezhane, dhe...
Shatri: ...po, kemi zbritë në stacion të trenit në Sezhanë dhe menjëherë i hymë një shpati përpjetë e kemi shku atje. Kur kemi shku te mali atje, Arbani ma kishte siguru një revole.
Po ajo revole kishte shumë pak fishekë. Kur jemi afruar na ngat aty, unë e kam nxjerrë armën. Ata vetëm qaty e kanë pa se çka u bâ. Edhe unë kam mujt atje..., por kur më thanë ne jemi te kufini, ata ishin aty, si para këtyre djemve sS’kishte kurrfarë mundësie aty me... mirëpo ata kopila... “a e di ç’ka”? thanë.
Këtu, se mos po humbim në mal me njëri-tjetrin, hajde na po të kallëzojmë ku është kufiri. Atje kufiri dukej i ndriçuar. Dritat ku ishte zona kufitare, jo zona, po ku ishte në të vërtetë Dogana. Edhe një pjesë ishte buzë aty.
Kur ti kalojsh qato drita qatje, dije që je në Itali. Nëse ndahemi, nëse bâ vaki ndahemi, s’ndahemi, po e din nëse ndahemi. Po në rregull. Mbas 30 sekondash janë hupë. Nuk e di dhe domethanë i kuptoj, sepse ate e kam pa që puna është shumë më serioze, po edhe jam afru, kam ecë kah më kanë thanë, jeni tu shku atje. Edhe pastaj kishte qenë njëfarë lloj si kopshti, s’kisha me thënë kopsht zoologjik, por kishte pasur kaproj e kish pasë lepra, e kish pasë, merre me mend dhe më veç me thanë diçka, puf u çojshin..., mirëpo unë veç e kisha pasë kalu kufirin po edhe tash nuk isha këtu i sigurt edhe u afrova, kish qenë një shtëpi bukur e madhe me vetura pranë dhe unë afrova te veturat për me ditë çfarë regjistrimi kanë, për me ditë ku jam... edhe për mos me zgjat shumë, domethënë atëherë kam dalë në rrugë e kam pa rrugën për Trieste. Tani kam ndjekë në kambë...
Surroi: E mirë! Kjo është rruga jote për liri. Domethënë, ke ikur prej burgut, ke ikur prej atij rrethimi. E ke lënë mbrapa Adem Demaçin, në ish-Jugosllavi, i cili po ashtu në të njëjtën kohë si ti dënohet për diçka që... ky është burgu i tij i tretë...
Shatri: Po, burgu i tretë i tij është...
Surroi: Në dy burgjet e para ai ka pranuar, ka thënë po unë i kam bërë këto veprime dhe edhe po e marr përgjegjësinë.
Në këtë burg të tretin, shpiket diçka krejtësisht e re për të. Dhe të mos harrojmë... dy burgjet e para kanë ndodhur gjatë kohës... ta quajmë të Rankoviqit . Kjo është hera e parë që ndodh në autonomi të Kosovës.
Shatri: Demaçi është arrestu preteksti, casus belli për arrestimin e tij kanë qenë traktet që janë shpërndarë në tetor të vitit 1974. Ato trakte ne i kishim parapa si organizatë me i shpërnda më 25 maj 1974, në Ditën e Stafetës. Ato ishin me një retorikë, domethënë me një retorikë që ka qenë aso kohë e rinisë, domethënë që vepronin në ilegalitet.
Surroi: Marksiste-leniniste...
Shatri: Shumëçka kishte aty. Mirëpo mënyra qysh janë shpërndarë ato trakte atëherë... janë shpërndarë pesë-gjashtë muaj mbasi jemi arrestu ne, edhe ata kanë ardhë në përfundim që stili im ishte dikund aty, se vërtet unë me të tjerët i kishim përpiluar ato trakte. Unë kam ra në burg më 6 maj, ata e kanë ndërprerë mos me i shpërnda traktet me 25 maj, e kanë shty ma vonë, po tani Ademi veç kishte dalë prej burgut... ato traktet e kanë pasë një efekt shumë të randë për gjendjen politike, për udhëheqjen politike të Kosovës. Edhe Adem Demaçi, në qato rrethana është arrestu ma vonë. Janë arrestu diku pesëqind njerëz që janë marrë në pyetje.
Kanë kalu nëpër ato dhe më në fund dy grupe janë dënu. Në grupin e parë Demaçi, në grupin e dytë Adem Rukiqi. Ata me Adem Rukiqin dukën rreth dhjetë veta, me Demaçin, diku rreth njëzet e tridhjetë veta, janë dënu.
Surroi: Mirëpo është e habitshme që në të njëjtën kohë bëhen ndryshimet kushtetuese. Kosova avancon shumë më shumë sesa çdo ndonjëherë tjetër.
Shatri: Si në andërr...
Surroi: ...dhe ndodhin... për punë traktesh, e marrin Adem Demaçin si figurë kryesore, të cilën duhet izoluar faktikisht.
Shatri: Po, ishte eliminimi politik i Demaçit, domethënë duhej gjithqysh të më heqë prej aty...
Surroi: ...apo ishte një simbol për të treguar që ne e kontrollojmë gjendjen.
Shatri: Po mendoj që ka pasë shumë mesazhe. Më së pari ka pasë mesazhe për udhëheqjen e Jugosllavisë, për Titon, që mos u mërzit se ne e kemi situatën në dorë. E dyta ka qenë edhe për Serbinë, që ne e pastrojmë oborrin tonë vetë, mbajmë rendin tonë vetë, e treta për kundërshtarët politikë të ilegales që me ne nuk jua qet.
Por, sido që të jetë, domethënë, ajo që nuk u falet autoriteteve të Kosovës është rrahja mizore e njerëzve, rrahja mizore e njerëzve. Unë po du me ta tregu vetëm një rast. Rastin e Isa Kastratit, se është rasti më tipik. Ka qenë student i shkëlqyeshëm i dy fakulteteve, i matematikës dhe i rusishtes. Unë pastaj jam taku në burgje me të edhe gjatë aktivitetit ilegal, ne iu kemi afru Isës. Edhe unë me Rexhep Malën, me e angazhu.
Këqyre ka thanë, unë e kam këtë opsion: njerëzit me shkollë, njerëzit me dije na duhen unë s’e mohoj fare aktivitetin tuaj, sakrificën e juaj dhe si shok, në qoftë se më thuni që unë jam më i vlefshëm, unë vij me ju. Ishte shumë racional në shpjegimin e tij. Dhe ai ka thënë në rregull vazhdo!
Surroi: Vazhdo legalisht.
Shatri: Ti vazhdo legalisht kryej studimet.
Rasti i tij ka qenë i tillë mbasandej burgjeve kur e kam taku, vërtet ka qenë gjeni. Sa u përket gjuhëve, unë nuk kam pa njëri në jetën time që ka qenë në gjendje me i mësu gjuhët shpejt sikur ai. Ai sanskritishten e vjetër e ka njoftë dhe ka qenë çelësi me të cilët ai ka zbërthy të gjitha...
Surroi: Sa interesant!
Shatri: Ka qenë e paimagjinueshme. E merrte ushtrimoren dhe nxirrte një fjalë në sanskritishten e vjetër edhe qysh është shqip, qysh është frëngjisht...
Surroi: Do të thotë, baza e indo-evropianes.
Shatri: Edhe tash Isën e arrestojnë, me qat grupin që e kanë marrë me Demaçin...
Surroi: 1975?
Shatri: 1975-n! Isa Kastratin, edhe i bëjnë presion, i ke shpërndarë traktet, e ke bërë këtë..., nuk kishte asnjë fakt kundër tij edhe e marrin e çojnë diku në kufi me Maqedoninë, ku i kanë improvizu gurët e kufinit me Shqipërinë, apo ndoshta bash në kufirin me Shqipërinë, se ai nuk e dinte, me sy mbyllur e kanë çuar aty, edhe ia kishin çelë varrin, edhe i thonë: ose prano, ose këtu do të përfundosh.
Merre me mend edhe çfarë presioni mbi njeriun edhe njerëzit plot njerëz, aty që kanë qenë kanë pranu, sepse ata nuk kanë qenë të përgatitur mu përballë me policinë.
Kanë qenë njerëz totalisht të pafajshëm, të paimplikum në ato gjana, aq sa janë të implikum qeta djem që janë me neve qetu... edhe disa kanë pranu disa njerëz... mirëpo nga unë kam nejt më shumë njerëz që kanë qenë në proces që i kanë përjetu këto tortura, kah i kanë rrehë, iu kanë thënë nuk po të rrahim pse ke bâ diçka, po pse s’ke bâ. Merre me mend ata kanë qenë të vetëdijshëm, që janë tue arrestu njerëz të pafajshëm. Dhe kjo nuk mund ta amnistojë udhëheqjen politike të Kosovës për arsye të thjeshtë, sepse kanë mujtë ato gjëra me i bâ në mënyrën më elegante, të zëmë, n’qoftë se është dashtë, n’qoftë se vërtet e paska kërku momenti politik, megjithëse nuk më duket që e kërkon momentin politik asnjëherë me marrë njerëz të pafajshëm në burg.
Surroi: E lënë më me i rrehë. Është interesant shkuarja jote në... dhe po du me ndërlidh me dy zhvillime.
Ti mbërrin në Gjenevë... ti dhe shokët themeloni Komitetin për Informim të Kosovës, njëkohësisht Enver Hadri ikë po ashtu prej Kosovës, më duket në atë periudhë...
Shatri: Jo, ka ikë përpara. Ai ka ikë diku dhjetë vjet para meje, në vitin 1973.
Surroi: Pasi që ka qenë në Shqipëri një herë apo?
Shatri: Ka qenë shumë, ka qenë ma i vogël kur ka ikë, ka qenë tepër i ri kur ka ikë, besoj ka ikë diku në vitin 1965, mirëpo nuk e di a ka arritë me ikë krejt a jo, këtu nuk është e sqaruar kjo punë, por që ai ka qenë në kontakt me organet e shtetit shqiptar prej vitit 1965 e tutje ka dokumente materiale
Surroi: Por ajo ku po dua të ndërlidhem është që ti e Enver Hadri mbërrini në dy adresa të ndryshme dhe aktiviteti juaj nuk është aktiviteti, hajde po organizojmë ushtri, për të cilat zakonisht ju kanë akuzuar, domethënë “këta janë prijës të grupeve terroriste, etj.”, por ju jeni njerëz të cilët e informoni publikun perëndimor për atë çka po ndodh në Kosovë.
Shatri: Kjo ka fillu në vitin 1983. Unë kam qenë një kohë kryeredaktor i “Zërit të Kosovës”, që ishte organ i Lëvizjes për Republikën e Shqiptarëve në Jugosllavi që ishte formu pas vrasjes së vëllezërve Gërvalla dhe Kadri Zekës, janë bashkuar organizatat, edhe u formu Lëvizja për Republikën Shqiptare në Jugosllavi. Unë kam qenë shef i Qendrës Ekzekutive të asaj lëvizjeje jashtë dhe kryeredaktor i “Zërit të Kosovës”.
Mirëpo ishin disa kundërthënie të mëdha që lindën atëherë, prapa të cilëve qëndronin natyrisht edhe UDB-ja, por qëndronte edhe shteti shqiptar, sepse nuk ishte ai i përgatitur, nuk ishte një projekt për Kosovën se çka do të ndodhë, se çka duhet me bâ me Kosovën... pos propagandës. Janë gjërat që unë i kam pa me sytë e mi, edhe ka qenë një prej zhgënjimeve më të mëdha, sepse gjatë kohës sa kisha qenë unë në burg, e kisha lexu librin e Vladimir Dedierit, “1915”, ku flet për “Mlada Bosnen”.
Është një libër i jashtëzakonshëm. Flet në detaje për mënyrën se si Serbia i ka rritë territoret e veta.
Surroi: Shërbimi sekret i Serbisë.
Shatri: Vrasjen e dukës që ishte pretendenti për fron, vërtet trashëgimtari i fronit të Austrisë
Surroi: Austro-Hungarisë
Shatri: Austro-Hungarisë, po ke të drejtë.
Ishte aty dhe tani ato ????, kështu që e pashë që s’ka rrugë tjetër pos... mirëpo ne si Lëvizje në vitin 1983, veç e kishim themelu Komitetin për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, vërtet ne e kishim proklamu përmes “Zërit të Kosovës” sepse tue pa çerthulli i Beogradit se si vepronte ne mendojshim se mundnim diçka me bâ në këtë drejtim, me e legalizu në një mënyrë ose tjetër mbrojtjen e të drejtave të njeriut në Kosovë në njëfarë mënyre, me e legalizu, ndoshta me e kriju një qendër, ku do të merremi vetëm me atë punë.
Me këtë çështje pastaj është marrë Enver Hadri prej vitit 1983 e tutje është marrë vetëm Enver Hadri me Reshat Sahitajn, me gruan e Reshatit, me Gani Azemin, Ramadan Gashin, sot s’më kujtohet tash, por ka qenë një rreth bukur i ngushtë i njerëzve, por që ka qenë kanë punu natë e ditë në këtë drejtim.
Surroi: Edhe Enveri mbërrin bile aq shumë, sa lidhet me gruan e presidentit Mitterand, Nicole më duket quhej...
Shatri: Danielle...
Surroi: ...edhe falë kësaj ndërlidhjeje, arrijmë ta kemi Rezolutën e Parlamentit Evropian për Kosovën, vitin 1990...
Shatri: Në vitin 1989, plus çka ishte shumë me rëndësi, ishte një delegacion i Parlamentit Evropian, që ishte ardhë me i udhëheqë nga një eurodeputet spanjoll, Grimaldos, edhe ato ishin rrethanat që ata kishin vendos me eliminu nja tre-katër njerëz që janë në mërgim, mes tyre domethënë Enverin.
Surroi: Veç ideja e eliminimit fillon ma herët, fillon më...
Shatri: Në vitin 1988
Surroi: Fillon edhe ma herët, fillon me Jusufin edhe me...
Shatri: Po, po, natyrisht, natyrisht.
Surroi: Po nejse, vendimi për juve merret në vitin 1988, por vendimi për vëllezërit Gërvalla merret nga Stane Dolanci më duket në vitin 1981.
Shatri: ...pastaj është përgatitë vrasja edhe është kryer... për shikuesit që nuk i njohin mirë ato rrethana Jugosllavia ka qenë një prej shteteve më efikase në eliminimin e kundërshtarëve politikë. Ta zëmë, një homolog i Jusuf Gërvallës, Bruno Busić, është vrarë në Paris, ka qenë gazetar i njohur, ka qenë poet, ka qenë... pastaj, në vitin 1983 është vra Djurekovići, një vit mbasi që janë vra Jusufi, Kadriu e Bardhoshi. Dhe asokohe gjatë viteve ‘60-’70-’80 diku janë vrarë rreth 80 kundërshtarë politikë të Jugosllavisë.
Surroi: Edhe ka qenë operacioni pothuajse i njëjtë, domethënë e vendos çifti i Dolancit, i cili ka qenë një eminencë gri i shërbimeve sekrete po ekzekutorët janë kriminelë të njohur të Beogradit zakonisht, si Arkani dhe edhe të tjerë.
Shatri: Ka qenë ai Komiteti për Mbrojtjen Kushtetuese, ka qenë kështu njëfarë thirrje, e Dolanci ka qenë njeriu kryesor i asaj pune.
Surroi: Po, ajo është për gjendje të jashtëzakonshme faktikisht.
Shatri: Aty janë grumbullu informatat e të gjitha shërbimeve sekrete që i ka pasë Jugosllavia, edhe më duket së pesë i ka pasë atëherë, nëse s’gaboj, edhe aty pastaj është marrë vendimi, edhe tash kush me i ekzekutu.
Surroi: Po të ndërpres te vrasja e Jusufit, ende ekziston Jugosllavia dhe shërbimi sekret i Kosovës ende ka ekzistuar si pjesë e Sigurimit shtetëror ka qenë pak a shumë i pavarur në ish-Jugosllavi, ndonëse ka qenë pjesë e sistemit federal. Edhe, pra mund të presupozohet që pjesëmarrja në vrasjen e kanë bërë edhe... në përgatitje ka marrë pjesë edhe Shërbimi i Sigurimit Shtetëror i Kosovës.
Shatri: Pa asnjë diskutim. Çdo shërbim i sigurimit shtetëror i njësive federale, domethënë një republike, por edhe i dy krahinave autonome, e ka pasë drejtorinë e dytë. Domethënë që nga niveli federal deri te niveli krahinor ka qenë drejtoria e dytë, e cila është marrë me armiq të jashtëm. Edhe shërbimi i sigurimit të shtetit në Kosovë e ka pasë drejtorinë e dytë edhe çdo shërbim i sigurimit të çdo dege të shërbimit të sigurimit të shtetit, d.m.th. në Mitrovicë, në Pejë, në Gjilan, në Prizren, në Prishtinë e ka pasur gjithashtu përgjegjësin për jashtë.
Surroi: Edhe në Kosovë ka qenë i tillë.
Shatri: Ka qenë në nivel krahinor, po edhe në nivel të degëve nëpër qendrat kryesore të Krahinës qysh quhej atëherë të Kosovës. Ata e kanë mbajtë... rrjeti më i besueshëm domethënë, rrjeti që ka mundur më së shumti me punu, me iu afru Jusuf Gërvallës e Kadri Zekës këtë e kanë bâ Sekretariati i Punëve të Brendshme të Kosovës, natyrisht edhe...
Surroi: Domethënë, informatat janë dhënë prej njerëzve të Kosovës.
Shatri: Po, po, natyrisht që ka pasë, edhe tash varet kush ka mujt me u afru, kush ka dhënë të holla më shumë, kush ka investu më shumë, qysh ka qenë tepër...
Surroi: Vrasësit dihen, të Jusuf Gërvalla... Božidar Spasić, që ka qenë shef i tyre i UDB-ës, e ka shpallë në libër apo kanë qenë Arkani dhe Grisha, të cilët të dy kanë qenë pastaj komandantë të luftës të paramilitareve në Kroaci, më duket.
Shatri: Ata kanë qenë kokat e nëntokës në Jugosllavi.
Edhe Arkani ka marrë pjesë, ka qenë festa e Shërbimit të Sigurimit të Shtetit, nëse s’gabohem me 13 maj ka qenë...
Surroi: ... e Policisë në përgjithësi
Shatri: ...i Policisë ashtu është. Edhe ai është mbajtë në Shkup, ku ka qenë Fakulteti i Sigurisë që ka qenë në Shkup, po është mbajtë aty. Edhe aty, kam ardhë te informatat që Arkani ka qenë aty dhe ka marrë një shumë kolosale të hollave asokohe saqë e ka ble kazinonë në Opati
Surroi: Si shpërblim.
Shatri: Si shpërblim, po. Edhe plus një shtëpi në Dedinje. Ku ka qenë, që ka qenë ajo...
Surroi: Që pati bërë edhe ëmbëltore, ose çfarë pati bërë. Sipas Spasicit ai është fshehur nja tre ditë në një shtëpi më duket, apo?
Shatri: Në vërtetë ka qenë përballë shtëpisë së Jusufit, ka qenë një shtëpi tue u ndërtu, ai ka hi aty. Kanë ndejtë aty dhe ka pasë edhe bomba me vete. Edhe në një moment të caktuar i ka mendu me ua gjuajt bombat. Edhe e ka lanë, mirëpo një tubim është mbajtë. Ata kanë qenë shumë mirë të organizuar, ka qenë rrjeti i parë, i cili i ka mbledhë të gjitha informatat.
Ndërkaq...ai që ka qenë koka që e ka organizu vrasjen, ai ka qenë diku në Stuttgart, dhe ai u ka dhënë udhëzime të gjitha grupeve, e grupi i parë i ka mbledhë të gjitha informatat, i ka çuar në një vend. Grupi i dytë ka qenë ky që ku duhej me nxanë pritën dhe është shkruar në atë objekt. Grupi i tretë ka qenë logjistika për me organizu ikjen e tyre ndërkohë grupi i katërt, për propagandë, me lëshu që ata janë vrarë me njëri-tjetrin.
Surroi: ...Shqiptarët po vriten nga njëri-tjetri.
Shatri: ...ose kroatët, ta zëmë, ose varet kush domethënë, por emigracioni armiqësor po i qëron hesapet me njëri-tjetrin.
Surroi: Në gjitha këto vite të hulumtimeve, aty gjithmonë paraqitet një veturë e pronari i së cilës është një personazh i njoftun publik kosovar.
Shatri: Po, paraqitet ajo veturë, po do me thonë Selim Brosha, që ka qenë organizator në nivelin e Kosovës, Selim Brosha ka qenë koka e operacionit.
Se a ka funksionu me Drejtorinë e dytë të Shërbimit të Sigurimit të shtetit federal, unë nuk i di ato detaje, por këtë personazhin këtu domethënë e ka pasë shok të ngushtë edhe këtij personazhi, Selim Brosha ia ka shpëtu kokën, për shkak të një aksidenti që ka pasë diku në Slloveni këta kanë qenë shokë moshatarë, kanë qenë edhe ky i ka ndihmu atëherë, mirëpo është zor me konstatu që me thanë ky është i implikum në këtë punë, në çfarëdo forme qoftë se, sepse duhet me pasë fakte për këto gjana.
Edhe fundi i fundit, unë muj me ta marrë fare lehtë ty veturën, me thanë: Veton, po më duhet me shku deri te mjeku, me çu djalin ose po du diçka edhe muj me shku me sulmu Bankën Qendrore.
Ato gjanat, aso keqpërdorimesh mujn me ndodhë. Mirëpo çka është ajo, çka është kryesore që domethënë organet gjermane kanë qenë në dijeni që është tu përgatit diçka.
Shteti shqiptar është dashtë me e ditë këtë punë, sepse për një lëvizje kombëtare qysh ka qenë Lëvizja Kombëtare e Kosovës aso kohe, me i grumbullu tre kuadro qysh kanë qenë Jusuf Gërvalla, Kadri Zeka edhe Bardhosh Gërvalla, do të duhej tridhjetë vjet. Mas pakti tridhjetë vjet!
Për shkak se Jusuf Gërvalla, ka qenë njeri i penës, personalitet i njoftun i kulturës në Kosovë, gazetar. Kadri Zeka dhjetë vjet ka punu në ilegalitet. Ka qenë shqiptari më i përgatitur për me mbajt një organizatë, m’i formu, me e zhvillu një organizatë dhe, në anën tjetër, ka qenë Bardhosh Gërvalla i cili i ka folë në mënyrë të shkëlqyer dy gjuhët kryesore të botës: gjermanishten dhe anglishten, cilat i ka studiu edhe ka qenë një komunikator i jashtëzakonshëm.
Surroi: Kjo domethënë në operacionet e këtyre quhet “dekapitim” në operacionet e sistemeve të sigurisë, domethënë heqje e kokës e organizatës.
Por disa vjet pas këta vendosin prapë, po tash në nivel të Serbisë, jo në nivel të Jugosllavisë Petar Gračanini më 1998 i mbledh prapë këto strukturat ekzekutuese dhe je në listë edhe ti, edhe Enver Hadri.
Shatri: Po, edhe Xhavit Haliti.
Surroi: Edhe Xhavit Haliti, po. Edhe ndaj të treve zhvillohen atentate. Për fat të mirë, ti dhe Xhaviti, “Zeka” kaloni pa pasoja, ndonëse është bërë atentat jo vetëm kundër jush, por kundër familjeve tuaja. Po te Enver Hadri ndodh diçka tjetër. Dhe ti do ta botosh së shpejti librin për këtë punë, për vrasjen e Enverit.
Shatri: Enveri..., domethënë atentati i parë është bâ në Gjenevë.
Ata e kanë gjuajtë një granate dhe Božidar Spasići e shpjegon me detaje qysh i kanë çu prej atjehit edhe e kanë gjetë jo rastësisht granatën të prodhume në Belgjikë. Forenzika, e ka konstatu saktësisht ku ka qenë e prodhume ajo. Po sa diabolikë kanë qenë në ato mendime të tyre.
E kanë e gjuajt atë, rastësisht në qershizën e dritares, ku kanë qenë fëmijët e mi tu lujtë, e kanë gjuajtë bombën edhe ata s’e kanë pa prej aty, s’e kanë pa që ka qershizë aty, ajo u kthy edhe disa vetura i ka shkatërru bomba.
E s’i duket dikush prej atyne që kanë qenë i implikum në atë punë edhe është plagosë, sepse kanë pa gjurmë të gjakut aty. Edhe i njëjti person, i cili e ka gjuajt bombën realisht aty, Vesko Vukotići, është i njëjti njeri i cili e ka vra Enverin, është ekzekutori, njeriu që me dorën e vet e ka vra.
Surroi: Po të ndërpres këtu, edhe të gjithë këta, mbas disa vjetësh vriten në... Të gjithë janë vrarë
Shatri: Të gjithë janë vrarë pos Vesko Vukotićit, edhe Draškovićit.
Surroi: Vriten nëpër atentate gjoja të panjohura... Domethënë, mes vete.
Shatri: Njëri prej pjesëmarrësve në vrasjen e Enver Hadrit, Andrija Lakonici është vra mbas një muaj ditë në klubin “Nana” në Beograd, që ka qenë klub i elitës kur janë shku aty, klubi i natës.
Surroi: Edhe prej këtu fillon edhe hulumtimi për vrasjen e Enver Hadrit.
Shatri: Edhe aty del, aty del në pah, që s’ka ndodhë kurrë përpara, del në pah që realisht kush është vrasësi i Enver Hadrit e t’u përpjekë ata me i mshefë gjurmët masandej, mirëpo kjo ka ndodhë për shkak të kundërshtive të mëdha, kur Miloševići është përpjekë me e shti në dorë Sekretariatin Federativ të Punëve të Brendshme, sepse prej tij është ndier i rrezikum.
Edhe aty, këta që kanë bashkëpunu me Drejtorinë e dytë të SPB federative, të sigurimit të shtetit, Sigurimi i shtetit i Serbisë është ndier i rrezikum prej tyre edhe tani ua ka qitë dallaveret.
Me një fjalë vrasja e Enver Hadrit është zbardhë në plotësi dhe ka dalë falë vrasjes së Andrija Lakonićit në klubin “Nana”.
Surroi: Është moment interesant, ky i kthesës. Në vitin 1990 është momenti kur ndodh kohezioni i madh ndër shqiptarë në Kosovë. Është një lëvizje e përgjithshme, tashmë s’ka më grupe ilegale, legale, të gjithë bëhen një, dhe ti bëhesh adresa kryesore pothuajse diplomatike për atë pjesë të botës. E mbaj mend gjatë këtyre sesioneve të Kombeve të Bashkuara atje, kam ardhur unë, të kam takuar, Flaka ka qenë me Nehat Islamin, kanë qenë një muaj ditë... Zenun Çelaj ka qenë.
Ka qenë një aktivitet i jashtëzakonshëm, një adresë, një hyrje dhe kjo adresë e jotja e Komitetit për Informim e Kosovës, në formë të natyrshme shndërrohet në Ministri të Informimit të Republikës së Kosovës, me kryeministër të atëhershëm Bujar Bukoshin.
Shatri: Është e vërtetë ajo që e tha e ti, se tash bëhemi të gjithë një ai krahu institucional i Lëvizjes Çlirimtare të Kosovës edhe krahu ilegal, domethënë ata fillojnë m’i koordinu veprimet e veta dhe çfarë përmasash ka pas kjo punë, du me ta dhënë një shembull, që më ka ndodhë në vitin 1988, nëse s’gaboj, ka qenë në njërin prej funksionareve kryesorë të Komitetit Ndërkombëtar të Kryqit Kuq, Francis Amar, një tip shumë inteligjent, edhe u takuam. Ishte kthy nga Jugosllavia edhe më tha: “Hajde me më kallxu diçka drejt”. “Po”, thashë, “nëse di”.
Tha: “A je ti shef i zotit Gruda apo zoti Gruda është shef i yt?” Zejnullah Gruda ka qenë atëherë sekretar i përgjithshëm i Kryqit të Kuq të Jugosllavisë.
Ishte diçka shumë e papritur për mu, dhe mundohem me qenë shumë i kujdesshëm çka po flas, sepse nuk dihet, del fjala thashë: “Shiqoni, unë zotin Gruda personalisht nuk e njoh, kur kam qenë në studime, ai ka qenë sekretar i Universitetit, por e di që është njeri me shumë integritet, njeri me shumë autoritet në Kosovë për funksionin e tij tash nuk di gjë”. Tha: “Po të them, sepse po më flisni sikur me pa dalë... kur po e takoj atë, po më duket se po të ndëgjoj ty. Kur po flet ti, po më duket që po e ndëgjoj atë”.
Ai ishte një funksion shumë i lartë që e kishte atje, më shumë ndikim. Ishin të njëjtat koordinata... shqiptarët e Kosovës, kudo që ishin, flisnin me të njëjtën gjuhë, me të njëjtin fjalor.
Surroi: Po të na shikosh nga sipërfaqja, domethënë nga sipërfaqja të gjithë na kanë pa të unifikuar, megjithatë, në një periudhë që nga ajo kohë fillojnë fërkimet e brendshme, jo aq shumë për rrugën në të cilën duhet të ndjekur, por personalitetet, a je me këtë, a je me atë. Ti ke mbetur pjesë e asaj ideje që të gjithë duhet të bashkohen në atë kohë, edhe ke qenë pjesë e Qeverisë, në të cilën e mbaj mend, Ramush Tahiri ka qenë asokohe, edhe ju jeni përpjekur, disa prej jush, që të integroni dhe të mbani një strukturë ushtarake, të mbani një strukturë oficerësh të cilët kanë shërbyer në ose janë edukuar në ushtri, në APJ (Armatën Popullore të Jugosllavisë), por të cilët, shumë prej tyre janë dënuar me burgje, e të cilët janë themelues të shoqatës “Migjeni” në Lubjanë. Ju keni pasur një listë bukur të madhe të ish-oficerëve.
Shatri: Në fakt unë nuk jam marrë drejtpërdrejt me atë punë. Me atë punë është marrë dega e LDK-së në Gjermani konkretisht Sali Çekaj është marrë me atë punë më shumë. Edhe ai ka organizu dy grupet e para që kanë shku për stërvitje në Shqipëri.
Edhe janë bâ ato përpjekje, mirëpo shumëkush është dekonspiruar për shkak të, sepse lufta kishte shpërthyer në Jugosllavi edhe tash ne mendonim se duhet sa më shpejt mu ulë e me bâ diçka. Mirëpo u pa ajo punë që nuk bëhej shpejt, duhej kohë. Mirëpo, mund të them që te pjesa dërrmuese e oficerëve të cilët unë i kam njoftë ka ekzistu një gatishmëri absolute me bâ çdo gjë që t’u thuhet. Edhe këtu janë bâ do vonesa të mëdha edhe pastaj tue u zgjeru lufta, ka fillu Konferenca Ndërkombëtare për të Ish-Jugosllavinë në Gjenevë edhe unë aty kam pasur rast me kontaktu shumë njerëz, me boshnjakë, kroatë, kam pasë shumë kontakte të mira me ambasadorët e tyre atyre, me ta kemi qenë qaq të lirë sa me ambasadorin e Shqipërisë që ka qenë aty. Aq shumë kemi bashkëpunu për shumëçka edhe jemi marrë vesh për shumëçka edhe unë kam marrë informata që i kishin edhe boshnjakë,t edhe kroatët që lufta në Kosovë është e pashmangshme, mirëpo çështja ishte kur. Edhe jam përpjekë me bâ diçka edhe iu kam drejtu edhe Bukoshit, edhe zotit Rugova, atë kohë kanë qenë në Londër, me këqyrë me bâ diçka shpejt, po jo qysh është bâ përpara por duhet me i afru vetëm një bërthamë të njerëzve dhe me fillu kadaldale m’i seleksionu njerëzit edhe tash me e gjetë vendin ku duhet, në Shqipëri apo diku tjetër me fillu me ushtru, por me e vu kokën, domethënë bërthamën e Ministrisë së Mbrojtjes.
Ndërkaq, Ministria e Mbrojtjes në një mënyrë edhe funksiononte edhe këtu, përmes Hajzer Hajzerit edhe të tjerëve.
Surroi: Por, shpejt u dekonspiruan dhe u futën në burg.
Shatri: Po shpejt u dekonspiruan dhe Veton, ajo ishte e paevitueshme. Serbia ka pasë Shërbimin e fortë informativ këtu.
Surroi: ...As ne nuk jemi fshehur shumë...
Shatri: ...as na s’jemi fsheh shumë me ta thënë të drejtën, kjo është e vërtetë. Edhe ishte problemi që njerëzit që i dinin saktësisht qysh shkojnë ato organizime ilegale për shumë shkaqe ata ndodhën në margjina. Ne do të ishim shumë më të përgatitur në atë rast, edhe me i seleksionu njerëzit...
Surroi: Cilat janë shkaqet kryesore?
Shatri: Po janë mospajtimet, janë... mirëpo unë e shoh një gjë që... se jam marrë një jetë të tanë me këto sende, dhe e shoh ndikimin e Serbisë, ajo ka pasë, ka kontrollu çdo gjë... por vullneti i madh i njerëzve tanë ka qenë i jashtëzakonshëm.
Më kujtohet sa herë kam folur me Fehmi Aganin, me ty, kur i kam pa këta të KMDLNJ-së që kanë ardhë të gjithë, çdo njeri ka qenë më i përkushtum se tjetri. Ka qenë një zgjim i tillë i Kosovës që në historinë e një kombi ndodh ndoshta një herë në 500-600 vjet.
Surroi: Vetëm një herë faktikisht.
Shatri: Të gjithë ata njerëz aty, edhe ne në këtë pikë u vonum shumë. Edhe tani ndodhen gjana dramatike, në të cilat... se na mujshim me e organizu luftën shumë ma mirë, me qenë shumë ma të përgatitur, me pasë kuadro.
Shiko, unë e ti jemi prindër të dytë, edhe me bâ me na u smu fëmija ne i çojmë te mjeku me kanë edhe te hasmi jonë kryesor sepse ne vet s’mundemi se s’jemi, se s’dimë atë punë me e bâ. Unë nuk di, se n’ushtri s’kam qenë kurrë, unë s’di me organizu ushtrinë. Do të ishte iluzore me ia nis me marrë kompetenca të tilla dhe me fillu me organizu ate. Kështu që janë bâ... u bënë vonesa tepër të mëdha edhe tani kishte edhe kundërshtime të mëdha, por një gjë dua ta them, Veton, se njerëzit përpiqen me i la duart kollaj, unë muj me të thanë me përgjegjësi të plotë që kurrë Ibrahim Rugova kujt nuk i ka thanë: “Mos lufto për Kosovën”. Ibrahim Rugova kujt nuk i ka thënë “Mos e organizo ushtrinë”.
Surroi: Jo, përkundrazi, ne në mbledhjen e Këshillit Koordinues të Partive Politike, para se ta formonim Qeverinë Bukoshi, bëhej organogrami i Qeverisë dhe ju thamë këta do të jenë ministrat, por dy ministritë Ministria e Mbrojtjes, Ministria e Brendshme i lihen, mos m’u shpallë emri, dhe i lihen vetëm në kompetencë të Ibrahim Rugovës. Pra, patëm thënë, s’ke nevojë me na thanë neve ta mbajmë një konspiracion të thellë këtë punë.
Për fat të keq, pastaj pata marrë vesh që u ditë kjo domethënë këto stërvitjet tona se një njëri për shembull, prej aktivistëve, i cili ka qenë i afërt me mua, Zahir Pajaziti, më pati treguar: “Nuk mundem me u marrë më me aktivitet politik, po shkoj me u stërvit për ushtri”.
Udha mbarë të qoftë, me fat, edhe po rrimë në kontakt.
Ky dekonspirim ndodh nga brenda, nga Shqipëria dikush ka qenë, i cili i ka dhënë, me sa di unë sekretet e Greqisë, Greqia në atë kohë ka kontaktuar me Serbinë, s’paku kështu flitej në Tiranë në aso kohe, jo Greqisë shtetit, por oficerëve të caktuar.
Por, në atë kohë, me gjithë insistimin tonë, edhe yti, edhe imi, edhe i gjithë tjerëve që të kemi sa më shumë oficerë, t’i mbajmë edhe me ndihmë, meqenëse shumë prej tyre kanë qenë të përjashtuar prej punës, shumë prej tyre janë detyruar me ikë, mos me marrë pjesë në luftë.
Ndodh që të gjendet Ahmet Krasniqi, si një figurë e cila do t’i prijë luftës në emër të Qeverisë së Republikës së Kosovës.
Ti ke qenë i afërt me të.
Shatri: Po, kam qenë i afërt me të. Mik e kam pasë.
Surroi: Edhe Ahmet Krasniqin unë e mbaj në mend dy herë. Së pari, në një intervistë, në “Start” me duket, në Kroaci ku thuhej ja ku është një oficer shqiptar, i cili duhet të shesë në treg. E mbaj mend si sot fotografinë, në atë revistë, dhe së dyti, dhe më me rëndësi, në Tiranë, në ambasadën tonë atje... në Zyrën e Kosovës, që ishte asokohe kur u bë përpjekja që të bashkëdyzohen, që të bashkohen të gjitha forcat ushtarake dhe ku Ahmet Krasniqi bënte një përpjekje dhe mua më tha asokohe, dhe kjo është hera e fundit që ne jemi parë, unë s’kam pasur ndonjë muhabet më të thellë, po tha: “jemi shumë afër”.
Shatri: Ahmet Krasniqi ka qenë në gradë nga ata oficerë që ishin dalë jashtë që nuk kishin të kontrollum nga Serbia ishte me gradë kolonel edhe ishte ndër njerëzit më të përgatitur për atë punë.
Kanë biseduar oficerët mes veti. Oficerët e kanë përzgjedhë Ahmet Krasniqin si autoritet, mirëpo problemi me ushtarakët, Veton, ka qenë se ushtarakët që kanë qenë në shtetet e Lindjes, por edhe në shtete tjera, ata nuk merren me politikë.
Në qoftë se ti e shtin ate me u marrë me politikë, është sikur me shti futbollistin m’i thanë hajt tash ti noto garo për të parin e notit...
Surroi: Ose edhe luaj, edhe bëhu trajner njëkohësisht aty.
Shatri: Ahmet Krasniqi ka qenë një burrë jashtëzakonisht i mirë, një shqiptar jashtëzakonisht i mirë. Edhe figura e Ahmet Krasniqit simbolizon në të vërtetë përpjekjen e krahut institucional të Lëvizjes Kombëtare të Kosovës për me e avancu çështjen e Kosovës në mënyrën më simbolike, më të qartë, domethënë.
Edhe tash ai është përpjekë, po atë duhej ta bënte qeveria e jo Ahmet Krasniqi.
Ka fillu me bisedu me grupe, ju ka dhënë të holla, realisht po del që UÇK-ja financuesi më i madh i UÇK-së realisht ka qenë...
Surroi: Qeveria e Republikës së Kosovës.
Shatri: Qeveria e Republikës së Kosovës. Edhe falë Ahmet Krasniqit, Veton, është evitu lufta vëllavrasëse mes shqiptarëve.
Mu më ka thënë një diplomat kroat shumë i përgatitun, më kanë thënë kini kujdes, sepse nga informatat që na i kemi ekziston një “Plan Barzan”, që me konflikte të armatosura në mes... sepse Barzan ka qenë njëri prej shefave të fraksioneve kurde të Irakut.
Surroi: Barzani, po.
Shatri: Po, ata kanë qenë dy fraksione. Edhe atë shpeshherë, Sadam Hyseini i ka shti m’u çallamitë me njeni-tjetrin, për motive krejt..., por shërbimet sekrete i bâjnë ato punë, në fund të fundit për qat punë edhe ekzistojnë ato. Edhe tash Ahmet Krasniqi në asnjë rrethanë nuk ka dashtë. Ahmet Krasniqi nuk ka dashtë as poste politike.
Ahmet Krasniqi nuk ka dashtë, që përpiqen njerëzit me thanë se ka dashtë me marrë UÇK-në, ai ka dashtë me organizu UÇK-në, me e bâ forcë ushtarake, me e financu, me e trajnu, me e armatosë edhe me shti me luftu për Kosovën.
Kurrfarë ambiciesh tjera ai njeri nuk ka pasë. Këtë mund me thanë me përgjegjësi të plotë.
Surroi: Një ditë apo dy ditë pas vrasjes së tij në Tiranë, vjen ambasadori Hill në Prishtinë edhe më pyet, natyrisht ata kanë pasë informata nga shërbimet e veta, edhe më thotë: “Kush e ka vra Ahmet Krasniqin?” Unë i them Beogradi. Me ta thanë të drejtën jo pse disha ndonjë send, po se më vinte inat me edhe keq ta çoja bisedën aty ku mendoja se ka ndodhë, e kjo është që ka ndodhë një qërim hesapesh, për arsye të cilat nuk i di.
Ai thotë: “Jo, vrasësit janë shqiptarë”.
Thashë vrasësi mund të jetë, dorasi mund të jetë shqiptar, por thashë, interesi më i madh i kujt është që të vritet Ahmet Krasniqi? Ka qenë i Beogradit.
Pse kemi hyrë në atë kurth? Ose pse është hyrë në atë kurth, se s’di a kemi hyrë.
Shatri: Janë shumë faktorë, por ata që qëndrojnë realisht prapa vrasjes së Ahmet Krasniqit kanë qenë njerëz që luftën për liri e kanë kuptuar si luftë për pushtet, jo si luftë për liri. Ahmet Krasniqi kurrë s’e ka kuptuar luftën e Kosovës si luftë për pushtet, por për liri...
Surroi: E ky është viti 1998...
Shatri: Edhe Kosova ishte në flakë. Kosova kishte nevojë për kuadro si Ahmet Krasniqi, që ishte njeri i përkushtum, edhe ishte njëri pa asnjë pretendim politik, ishte njëri që në asnjë rrethanë nuk donte m’u përpjekë me marrë UÇK-në nën sqetull dhe me thënë është imja, është atje, është e tij, është e Kosovës, edhe hajdeni burra të ulemi të organizojmë bashkë e të luftojmë bashkë.
Sa të hollat i ka dhënë Ahmet Krasniqi... sa përpjekjet i ka bâ Ahmet Krasniqi për këtë punë është një rreth i ngushtë i njerëzve që e dinë, por këto çështje duhet, ma merr mendja, në një proces tjetër, kur do të ketë juristë, kur do të ketë..., që duhet me u sqaru deri në fund këto çështje.
Ka shumë gjana që dihen po janë edhe disa gjana që megjithatë duhet me i sqaru protagonistët, sepse pak a shumë dihet kush ka vendosë për atë punë.
Unë disa vjet më vonë, një njeri që ka qenë me LPK-në, që ka fillu me punu në EULEX, ma ka pru një bisedë telefonike që e kam pasë unë me njërin prej anëtarëve të drejtorisë politike. Dhe besomë, Veton, kur e kam dëgju atë mbas dhjetë vitesh, një bisedë telefonike jam tronditë qaq shumë sa disa ditë s’kam mujt me ardhë në vete.
Edhe ai zotnia, më thoshte në bisedë, telefonike mua, na kemi me vra Ahmet Krasniqin E tani i kam kqyrë dokumentet, e kam pa shënimin që e kam bâ posa kam fole me të në telefon e kam thirrë Ahmet Krasniqin dhe i kam thënë: “Mu më ngu, vjen shpejt njëherë deri në Zvicër, se ka nevojë me të taku ty dikush”, po s’ka pritë koha, ajo ka ndodhë shpejt.
Ajo çështja e bisedave të tilla telefonike, unë e kuptova që realisht na ishim përgju vazhdimisht edhe që shtetet ku kemi jetu e ku kemi vepru, realisht ia kishte dorëzu EULEX-it të gjitha bisedat telefonike.
Bile-bile pastaj kam marrë vesh nga burime shumë të sigurta që vertebralja e dosjes që quhet Gjykatë Speciale në Hagë, janë transkriptet e bisedave telefonike që janë mbajtë sidomos me telefonat satelitorë. Sepse ata janë marrë në Gjermani, kryesisht në Gjermani. Edhe Gjermania, Shërbimi Sekret gjerman ua ka dorëzu transkriptet Gjykatës së Hagës, komplet.
Komplet, domethënë në detaje, tue pi çaj të rusit a në Drenicë, në Llap, a në Dukagjin, a ku, tue thanë jo ky kështu, jo ky kështu, jo bonja kështu... ekzistojnë incizimet, ekzistojnë edhe dosja kryesore në Hagë, që njerëzit m’u çuditë qysh përpiqen me përly njëri-tjetrin, qaty e ka burimin e shumëçkafit.
Surroi: Përfshi edhe këto komunikatat edhe këto që...
Shatri: Komunikatat, Veton, komunikatat janë ana tjetër e medaljes, ana me e rëndë ma merr mendja, ana me e rëndë e luftës në Kosovë janë komunikatat, sidomos komunikata numër 45...
Surroi: Se më e njohura është 59...
Shatri: 59 është ajo tjetra, mirëpo më e njoftuna do të duhej të ishte numër 45, për këtë arsye.
Surroi: Pse?
Shatri: Për shkak se Komunikata nr. 44 është lëshu me datën 2 mars. Flitet për, do të thonë, aty-këtu-kjo, komunikata numër 45 është lëshu me 9 mars.
Domethënë pas një jave, të vitit 1998
Surroi: Ndërkohë vritet Adem Jashari me familje.
Shatri: Gjashtëdhjetë njerëz dhe në komunikatën numër 45 nuk flitet asnjë fjalë për varrosjen e Adem Jasharit, që realisht njerëzit që e kanë lëshu komunikatën në emër të UÇK-së, Adem Jashari nuk e kanë konsideru si pjesë të vetën, e para pikë.
E dyta, njerëzit që s’kanë lëshu komunikatë për të, nuk kanë asnjë kredibilitet moral me folë për UÇK-në, absolutisht. Në këtë mjedis, domethënë, ku është një rënie totale e sistemeve të vlerave në Kosovë, gjithçka mund të thuhet. Rrahet gjoks me kabllograme, me këto pallavra, me këto farë, dhe janë qesharake që njerëzit normal nuk duhej asnjë rrethanë me u marrë me to. Por, ata që nuk i kanë shkru dy fjalë të vetme, për vrasjen e Adem Jasharit, me krejt familjen e tij, nuk kanë asnjë kredibilitet moral me e përmend UÇK-në.
Surroi: Nëse mund të kthehem pak te Ahmet Krasniqi, se mbetëm borxh. Çfarë do të ishte historia alternative po të mos ishte vra Ahmet Krasniqi, sepse për mua vrasja e Ahmet Krasniqit, siç e the edhe ti, është vazhdim i luftës politike, por me mjete tjera, dhe 26 vjet mbas luftës, ende po i hetojmë së paku ne që jemi pak më me përvojë, po i hetojmë këto shenjat e këtij konflikti politik.
Por, çfarë do të kishte ndodhë po të ishte unifikuar lëvizja ushtarake brenda komandës së Ahmet Krasniqit?
Shatri: E para pikë, Serbia do të dëmtohej shumë, nuk do të mund t’i përballonte forcës së shqiptarëve, sidomos vullnetit të shqiptarëve. Dhe kur e them këtë, unë nuk jam një ushtarak dhe nuk mund të flas me kompetencë për atë punë, por jam nga njerëzit e Kosovës, që më së shumti e kanë përcjellë luftën në Bosnjë, dhe ta jap shembullin, ta zëmë, të Korpusit të pestë që e ka udhëheqë gjenerali Dudaković. Ajo është zona e Bihaçit, në qoftë se është ndonjë gjeneral, në shekullin e njëzetë, që do të përmendet në teorinë e luftës, ai do të jetë njëri prej njerëzve kryesorë...
Surroi: Është edhe Rrahim Ademi.
Shatri: Është edhe Rrahim Ademi, mirëpo ky rast, sepse ky ka qenë i rrethum nga të gjitha anët, edhe realisht...
Surroi: Rahimi e ka çliruar...
Shatri: Po, natyrisht, por kur Kroacia ka vendosur ndryshe, por Rrahimi, është e vërtetë që i ka ndihmu shumë edhe ata bashkë kanë mujtë me hi fare lehtë, mos t’i ndalte Perëndimi, kanë mujt me hi në Banjallukë, pa asnjë problem.
Mladići, krimineli Mladić, për herë të parë është plagosur nga luftëtarët e Korpusit të pestë. Është mshefë ajo punë, por ai është plagosë aty. Edhe gati e kanë zanë rob. Merre me mend se çfarë përgatitje ka qenë. Po du me thënë që vullneti ka ekzistu të njerëzit e Kosovës. Ka pasë njerëz jashtëzakonisht të zotë, të përgatitun, Ahmet Krasniqi, Agim Mehmeti ka qenë një prej profesorëve të taktikës... Merre me mend dikë, një njeri si puna jote ose e jemja me thanë unë po jua organizoj ushtrinë, e një njeri si Agim Mehmeti që ka qenë si të thuash gjeni për taktikë, ta zëmë, me i thanë rri ti s’je kurrkushi, ose ta zëmë ato që ka përjetu Naim Maloku.
Naim Maloku ka qenë i burgosur politik, Agim Mehmeti ka qenë i burgosur politik.
Surroi: ...edhe të burgosur, edhe me grada...
Shatri: Edhe me një përgatitje, me një përgatitje shumë të lartë profesionale
Surroi: Edhe Naimi, dy herë i plagosur në Kosovë.
Shatri: Naimi dy herë është plagosë edhe tash unë tutna shumë që kur del gjithçka çka është folë në Hagë dhe çka është dorëzu në Hagë. Tutna se shumë njerëz nuk kanë me guxu m’u kthy prej atje e me ardhë në Kosovë ma. Për arsyen e thjeshtë, sepse ka denoncime nga njerëzit kundër Naim Malokut, “e ka plagosur veten”, ta zëmë.
Ato të gjitha ishin dorëzu në Hagë, të gjitha janë në Hagë.
Surroi: Një moment i cili po ashtu ka mund ta ndryshojë rrjedhën është një bisedë, të cilën ti e ke me Rifat Jasharin për punën e Ademit, disa ditë para se të vritej ai.
Shatri: Po. Ka qenë mesi i muajit shkurt, nëse s’gaboj, edhe janë dy gjëra që kanë ndodhur aty. Ka ardhë Chris Hedges, reporter i luftës i “New York Times” edhe ramë në kontakt, donte me shku, ne e kemi organizu përmes një mikut tim, Idriz Mehmeti, është nga Drenica. Ai ka folur me një shok të vetin, me një Gani Kocin, një aktivisti i njoftun, edhe është organizu shkuarja, edhe Chrisi ka shku i ka marrë në intervistë. Intervista është botu në “New York Times” edhe u botua fotografia e tyre, por me maska.
I kam ato fotografi origjinale dhe një ditë do t’i publikoj në Arkiv të Kosovës. Edhe intervista përfundon me fjalë të Hamzë Jasharit: “Ju lutem, na dërgoni armë, armë, armë!”
Është një intervistë e jashtëzakonshme.
Edhe tash, ndërkohë, mu më thërret një diplomat kroat dhe më thotë: “Kam nevojë me të pa urgjentisht”. Edhe tha: Qysh është gjendja në Kosovë? I thashë, përafërsisht kështu-kështu. Tha, na kemi informata që Drenica është shumë në rrezik. Se kishte ndodhë rrëfimi i Jasharëve një janar, me 21 janar, domethënë dy muaj përpara, Serbia është tue përgatitë hakmarrjen.
Të njëjtën gjë, mbasdite, sigurisht ka folë ai, më kanë thirrë dy diplomatë perëndimorë të fuqive kryesore, aleate tona, Edhe më kanë thënë çka është tue ndodhë atje, a di gjë, a ke dijeni për këtë punë? Thashë unë e kam këtë dijeni që ma ka thanë një burim kroat, pa hy në detaje.
Situata është shumë ma serioze se që mendoni ju. Thashë unë muj me thanë që unë jam krejt i vetëdijshëm sa është serioze situata edhe jam i sigurt që ka me ndodhë një kasaphanë e vërtetë atje.
Edhe e kam thirrë Rifat Jasharin, edhe e kam thirrë Idriz Mehmetin, që përmenda parë, edhe është ardhë Rifati. Jemi taku në Bernë në stacion të trenit, kemi ndejtë.
Rifat Jashari është një person, një personalitet i veçantë. Ka pak njerëz të tillë që i sheh njeri.
Burrë i mençur, burrë i urtë, njeri që e tjerr fjalën, Jemi ulë e kemi bisedu... dhe i kam kallëzu. I thashë unë informatat që i kam, Prekazin kanë me e bâ rrafsh me tokën. Dhe kisha me t’u lutë shumë, thuaji Ademit dhe Hamzës me çdo kusht le të dalin në Tiranë. Me i pa diplomatët, me i pa që mos u mujt, mos me pasë serbët pretekst për me masakru, se lufta kishte marrë hov të tillë që nuk kishte... nuk ndalej më lufta, por ne duhej me evitu mos me u masakru njerëzit.
Edhe nga informatat une që i kisha, për gjanat që kishin ndodhë në Prekaz, sot pak i dinë njerëzit. Domethënë kishin ndodhë gjëra shumë të rëndë me familjet, me njerëzit, kishin arrestu gra, vajza... serbët, ndërkohë menjëherë pas rrethimit të parë më 21 janar edhe e disha që Ademi mund të dalë, e kisha një bindje. Plus ishte edhe deklarata e ambasadorit Gelbard kur thotë se UÇK-ja..., në Beograd, edhe po e përmend...
Surroi: ...terroriste...
Shatri: është domethanë organizatë terroriste.
Surroi: Që Serbia ka marrë si dritë të gjelbër për me sulmu.
Shatri: Edhe i thashë: “Po të lutem sikur vëllaut, se kjo ka me ndodhë qeshtu, rrafsh kanë me e bâ Prekazin”. Tha, flas unë me ta. U kthye. Atë natë u kthye në München. Edhe tani mbas dy netësh e kam thirrë.
Tha shoq, ai s’po don me dalë. Ai e ka vendosë me mbetë qaty. Edhe më datën 7 mars, më ka thirrë njëri prej atyre diplomatëve që më kishte thirrur me më kallëzu çka po ndodhte. Ka ora nëntë në mëngjes tha: ngushëllimet i mia ma të sinqerta, thotë aty kush s’ka mbetë gjallë!
Çka me bâ, tek me bâ...
Kam shku në Gjermani. Edhe nuk ia fali vetit kurrë që kam leju me ardhë me mua një individ, i cili kishte përgjegjësi serioze për to, për mospërgatitjen tonë, për minimin e veprimeve të Qeverisë, por s’mujsha m’u çkap prej tij... kemi shku me datën 8 mars, në orën 6:00 të mëngjesit
Surroi: Te Rifati?
Shatri: Ishte me dy djem të rinj, Lulëzimi e Bekimi, kanë qenë ka 16-17 vjeç... e kam pa aty Rifatin... nuk kam fjalë më ta përshkru... Ishte pesha e përgjegjësisë. Ishin shumë çka u bënë bashkë aty. Qeshtu... tani pastaj dul në publik që ka ndodhë e tek ka ndodhë e krejt ato... Ky ishte fati i Adam Jasharit. Ai është sakrifiku me vetëdije. Ai e ka ditë se...
Surroi: Ka qenë vendim i tij.
Shatri: Ai ka qenë një vendim i pakthyeshëm.
Surroi: Kjo është piku më i madh i luftës. Kjo është kthesa që dëshmon gatishmërinë e një populli për t’u sakrifikuar; ky është shndërruar në simbol të krejt shqiptarëve të Kosovës, jo vetëm ai, por po fëmijët e tij, prej më të vogël e deri te më i madhi e jo vetëm të tij, por të familjes Jashari në përgjithësi. Dhe çfarë gëzimi është çdo vjet, kur po dalin fotografitë e fëmijëve, e pasardhësve tjerë, që është shenja ma e bukur, simboli ma i bukur që i jepet,
Shatri: I ringjalljes së Kosovës
Surroi: ... i ringjalljes së Kosovës. Simboli më i bukur për ty ka qenë kthimi në Kosovë, faktikisht edhe takimi me nënën, të cilën s’e ke pa prej vitit 19..
Shatri: Shumë vjet.
Po, ka qenë takim interesant dhe asokohe, kur kam ardhë atje, Kosova ishte e djegne. Ishte bâ shkrumb e hi...
Surroi: Ti shkove drejt në Tomoc?
Shatri: Në Tomoc, ishin familjarët e mi, ishin djegë... çdo gjë, ishte djegë aty, por kishte rinisë jeta aty kishin fillu ata njerëz me ndërtu, me bâ diçka, me lëviz menjëherë ata janë kthy gati përnjëherë me forcat e KFOR-it, janë hi njerëzit e Kosovës, një kthim i tillë, unë mendoj që është një kthim, edhe ikja ka qenë biblike, por edhe kthimi ka qenë, mendoj ka qenë biblik.
Forcën, dinamikën e kombit shqiptar, të popullit tonë, e njerëzve të Kosovës, e njerëzve të thjeshtë të Kosovës dashuria e pakusht ndaj tokës së vet, ndaj atdheut të vet, domethënë i ka bâ të gjitha këto gjëra. Ata u kthyen menjëherë, por kur jam ardhë në Prishtinë, Veton, ajo që më ka rënë në sy mua puna e parë ka qenë ku ka qenë Garnizoni i ushtrisë, Shtëpia e Armatës si i thonë edhe shtëpia e Lidhjes së Shkrimtarëve, edhe Sekretariati i Punëve të Brendshme, ky farë trekëndëshi kështu. Menjëherë, më ka ra në sy ajo kur flisja me njerëz që vinin nga Kosova, që ishin shumë të kujdesshëm, që nuk kishte eufori, që kishte shumë realizëm edhe që duhej nga njerëzit në Perëndim, në mërgim, që ishin shumë ma të lirë, që kishin mundësi me vepru, kishin çka me bâ m’u ulë e me mendu seriozisht për fatin e atyre njerëzve që duhej me u kthy këtu. Kishte aktivistë, m’u kujtohet kur ka ardhë Nehat Islami me Flakën me një rast atje edhe ka qenë një mbledhje e OSBE-së në Gjenevë, në Qendrën Ndërkombëtare të shtypit aty.
Ata mbajshin mbledhje atje, na i organizojshim dokumentet.
Ishim të organizum shumë mirë. I shpërndajshin dokumentet. Edhe tash kish ardhë ministri i Jashtëm i Serbisë, një Jovanovići, Vladislav Jovanovići... Edhe ai shkojke i merrte dokumentet tona, se ne i shpërndanim dokumentet ku kanë qenë ato kutitë postale, po ai shkojke i merrte dhe i këqyrte, edhe Nehati, e pa ku ish mshef e thoshte: “Qy, qy, qy, qy”... edhe aty ishte diçka... për një person si unë që isha ardhë nga ilegalja që duhet me u rujtë, që duhet me pasë kujdes maksimal për çdo gjë, aty e shihshe që realisht Jugosllavinë e ka hangër dreqi përgjithmonë sepse tani me ia bâjtë dertin Nehatit kur të vjen e arrestojnë në aeroport a kushedi çka dreqi bahet me të...
Surroi: E ka humbur frikën.
Shatri: Kishte humbë frika. Ishte marrë, ishte vra frika.
Surroi: Xhafer, faleminderit!
Biseda jonë është e pambarim. Kishim mundur të vazhdonim shumë. Po propozoj që ta vazhdojmë këtë bisedë në momentin kur botohet libri yt për Enverin ose ndonjë shkas tjetër që e gjejmë, po kemi çka të bisedojmë shumë.
Të faleminderit shumë!
Shatri: Të lutem, sidoqoftë unë i kam dy pyetje për ty.
Surroi: Po.
Shatri: Nëse na lejojnë këta kolegë këtu.
Surroi: Po, patjetër.
Shatri: Ti ke qenë pjesë e delegacionit të Kosovës në Rambouillet. Edhe tashti desha ta di... që ju e keni ditë, sikur kanë ditë pjesa dërrmuese e njerëzve, që bombardimet janë të pashmangshme. A jeni ulë ju me bisedu me njëri-tjetrin, çka do të bëni tash ju, që e kishit nënshkruar?
Surroi: Jo.
Shatri: Çka do të ndodhë me juve ta zëmë?
Surroi: Jo, jo, edhe këtu jemi treguar shumë të papërgjegjshëm. Në Paris, na thërret, nëpërmjet të Larry Rosinit, i cili ka qenë diplomat amerikan asokohe, na caktoi, thotë sekretarja e Shtetit po do të bisedojë me juve në telefon. Pasi që e kryem nënshkrimin, u kthyem në hotel dhe tha drejt në dhomë atje e sipër për të biseduar me sekretaren e Shtetit, zonjën Albright. Ajo natyrisht na uroi për nënshkrim e për të gjitha, edhe tha ju pres mbasnesër në Washington.
Dhe ne, na pati thënë Rosini më herët, ne patëm biseduar këtë punë, por thamë, “Jo. Po kthehemi”. Unë u ula edhe me Ibrahimin: Kështu është puna, e ka vlerën të shkohet në Washington. Problemi është që ne s’mundemi t’i themi popullit që do të fillojnë bombardimet, e ne po rrimë jashtë e ju rrini..., e kemi një përgjegjësi morale.
Të dyja janë të gabueshme, domethënë të dy vendimet kanë qenë me vend, ose të dyja kanë qenë të mira, nëse mund t’i quash ashtu. Por, u tregua që nuk ishim të kujdesshëm.
Duket Blerim Shala, apo dikush tjetër, pati thanë hajde po mblidhemi krejt me një vend, po ajo s’ishte po ashtu një ide e mirë, sepse aty veç një bombë e gjuan dhe e kryen me krejt ata njerëz.
Ndërkohë që ishte e kuptueshme që Hashimi duhej të kthehej në Shqipëri e pastaj të hynte në Kosovë disi. Nuk ishim të kujdesshëm.
Nuk e biseduam këtë. Nuk ishin të përgjegjshëm, se të kujdesshëm mund të kemi qenë.
Shatri: Për Rugovën e kuptoj, ai ka qenë në vijë të asaj që e ka mendu. Ai pacifizmi i tij ka qenë shumë real dhe ka qenë shumë i prekshëm, është lidhë... që se ka qenë i vetëdijshëm çfarë rreziku, çfarë rrezikon në Kosovë, u boshatis Kosova dhe ai ka vendosë me ndejtë me popullin e vet. Po, unë kam dëgju njerëz tue ja bâ gjyqin ashtu e kështu...
Surroi: Ai ka qenë peng.
Shatri: Ai ka qenë peng. Me një njeri peng që mundesh me i ba çka të duash. Faleminderit!
Surroi: Të lutem, të faleminderit ty për t’u vazhduar! A continué.
Shatri: Po, a continué.