Pesë tunele të ndërtuara brenda një vargmali një strukturë e madhe mbështetëse dhe një perimetër i gjerë sigurie. Kjo është e gjitha që mund të shihni nga zona misterioze e pasurimit të uraniumit Fordow në Iran. Imazhet e fundit satelitore tregojnë këtë, raporton "CNN".
Kompleksi sekret dhe i ruajtur fortë, i ndërtuar pranë qytetit të shenjtë të Qomit, ka nxitur spekulime për natyrën e vërtetë dhe madhësinë që kur së pari u bë publik në vitin 2009.
Një pjesë e asaj që dihet për të, vjen nga një grumbull dokumentesh iraniane të vjedhura vite më parë nga inteligjenca izraelite.
Sallat kryesore janë 80 deri 90 metra nëntokë – të sigurta nga çdo bombë ajrore që e zotëron Izraeli - duke e bërë shkatërrimin e objektit nga ajri një detyrë pothuajse të pamundur.
Ndërsa udhëheqja e Iranit është tronditur nga një seri sulmesh shkatërruese izraelite, disa analistë thonë se është në Fordow aty ku Irani mund të nxitojë t’i shndërrojë rezervat e uraniumit të pasuruar në një bombë bërthamore.
Izraeli ka shënjestruar objektin ditëve të fundit, por sipas Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike (IAEA), deri tash ose nuk ka qenë i gatshëm – ose ishte i paaftë – ta dëmtojë atë.
Teherani ka mbajtur prej kohës qëndrimin se objektivat e programit të tij bërthamor janë paqësore, por Fordow ka qenë në qendër të shqetësimeve për ambiciet e Iranit.
“Madhësia dhe konfigurimi i këtij objektit është në shpërputhje me një program paqësor”, kishte thënë në vitin 2009 presidenti i atëhershëm i SHBA-së, Barack Obama, ndërsa përkrah presidentit të atëhershëm francez Nicolas Sarkozy dhe kryeministrit të atëhershëm britanik Gordon Brown, zbuluan ekzistencën e Fordowit.
Vetëm disa ditë para njoftimit, iranianët, me sa duket duke qenë në dijeni se inteligjenca perëndimore kishte mësuar për objektin, i thanë IAEA-së për dëshirën e tyre për ta ndërtuar një objekt të ri për pasurim të karburantit. Në atë pikë, ndërtimi në Fordow kishte qenë në proces prej vitesh.
Teherani i kundërshtoi akuzat, por dënimi edhe nga aleatja Rusia dhe shqetësimet nga Kina, lanë pak hapësirë për të manovruar.
Ndërtimi nisi në fillim të viteve 2000
SHBA-ja dhe aleatët e saj nuk kanë dhënë shumë detaje se kur filloi ndërtimi i Fordowit, por imazhet satelitore në dispozicion publik tregojnë se puna kishte nisur që nga viti 2004, me fotografi që zbulojnë dy struktura katrore të bardha ku ndodhen hyrjet e tunelit sot.
IAEA thotë se ka imazhe shtesë se tregojnë se ndërtimi nisi nga viti 2002.
“Fordow është në fakt një projekt që nisi në fillim të viteve 2000”, thotë David Albright, kreu i Institutit për Shkencë dhe Siguri Kombëtare me seli në Washington, një institucion jopartiak me synim për ta ndalur përhapjen e armëve bërthamore. “Ideja ishte që ata (iranianët) të prodhonin uranium të nivelit të armëve në atë uzinë dhe ta merrnin uraniumin të pasuruar dobët nga programi bërthamor civil në Iran”.
Në vitin 2009, një strukturë e madhe mbështetëse e jashtme ishte ndërtuar plotësisht dhe gërmimet po vazhdonin për atë që ekspertët besojnë se ishte një bosht ventilimi, thelbësor për të lejuar qarkullimin e ajrit në objekt. Ai bosht u fsheh dhe u kamuflua më vonë, tregojnë edhe imazhet e fundit satelitore.
Teherani ia shpjegoi IAEA-së në një letër, që daton nga tetori i vitit 2009, se vendimi për të ndërtuar objektin nëntokësor ishte rezultat i “kërcënimeve për sulme ushtarake kundër Iranit”, duke shtuar se Fordow do të shërbente si një eventualitet për uzinën e afërt Natanz, e cila, sipas pretendimit të tij “ishte ndër objektet e kërcënuara nga sulmet ushtarake”.
Irani i tha IAEA-së se objekti mund të mbante deri në 3000 centrifuga.
Marrëveshja bërthamore dhe akuzat izraelite
Rreziqet e paraqitura nga Fordow u ulën kryesisht si rezultat i Planit të Përbashkët Gjithëpërfshirës të Veprimit (JCPOA) e ashtuquajtur “marrëveshje bërthamore e Iranit”, që kërkonte që Irani të hiqte dy të tretat e centrifugave që gjendeshin brenda objektit, së bashku me të gjithë materialin bërthamor, pasi objektit iu ndalua çdo punë e tillë.
Ky proces u përmbys ngadalë kur presidenti i SHBA-së, Donald Trump, u tërhoq nga marrëveshja në vitin 2018, në mandatin e tij të parë.
Detaje të mëtejshme rreth objektit u bën publike nga kryeministri izraelit Benjamin Netanyahu në vitin 2018, pasi shërbimet e inteligjencës së Izraelit sekuestruan më shumë se 55 mijë dokumente nga ajo që Izraeli e quajti “arkiv atomik” i Iranit.
Mes dokumenteve ishin skica të detajuara të Fordowit dhe informacione mbi objektivat e tij. Sipas dokumenteve, objektivi ishte të prodhonte uranium të nivelit të armëve, si pjesë e programit të armëve bërthamore të Iranit, për të paktën një ose dy armë bërthamore në vit.
“Ne kurrë nuk pamë ndonjë mospërputhje”, tha Albright, që ka shqyrtuar dokumentet, për përpjekjen e Iranit për të zhvilluar armë bërthamore. “Janë qindra e mijëra faqe. Dua të them, thjesht nuk mund të shpikësh kaq shumë gjëra. Nuk mendoj se dikush e kundërshton atë, dhe kjo është ndoshta arsyeja pse ekziston një rezolutë e Bordit të Guvernatorëve (IAEA) kundër Iranit”.
Në atë kohë, zëvendësministri i Jashtëm i Iranit, Abbash Araghchi, i quajti zbulimet dhe komentet e Netanyahut “fëmijërore” dhe “qesharake”.
Sekretari i atëhershëm i shtetit i SHBA-së, Mike Pompeo, tha se SHBA-ja e kishte ditur për materialet prej kohësh dhe besonte se dokumentet ishin origjinale.
I mbrojtur edhe nga bombat më të mëdha
Raportet e fundit të IAEA-së sugjeruan se Irani kishte rritur prodhimin e uraniumit të pasuruar në një nivel prej 60 për qind në objektin Fordow, i cili, sipas ekspertëve dhe IAEA-së, tash përmban 2700 centrifuga.
“Rritja e konsiderueshme e prodhimit dhe akumulimit të uraniumit shumë të pasuruar nga Irani, i vetmi shtet jobërthamor që prodhon material të tillë bërthamor, është shqetësim serioz”, tha IAEA në një raport më 31 maj.
“Një nga gjërat që rriti tensionin ishte se ata nuk kanë asnjë arsye për ta bërë këtë, përveçse të jenë në gjendje të kalojnë hapin tjetër dhe ta shndërrojnë atë në uranium të gradës së armëve”, tha Albright.
“U interpretua sikur po përgatiten për të qenë në gjendje ta bëjnë këtë nëse r vendosin. Dhe nëse je 60 për qind, mund ta shndërrosh shumë shpejt atë në uranium të shkallës së armëve”, tha Albright.
Sipas grupit të ekspertëve të Institutit për Shkencë dhe Siguri Kombëtare me seli në Washington,
“Irani mund ta shndërrojë stokun e tij aktual të uraniumit të pasuruar 60 për qind në 233 kg uranium të nivelit të armëve dhe atë brenda tre javësh në uzinën e pasurimit në Fordow”. Është mjaftueshëm për nëntë armë bërthamore, siç thonë ekspertët.
Kjo është arsyeja pse Fordow është një fokus kryesor i përpjekjeve të Izraelit për ta degraduar dhe shkatërruar programin bërthamor të Iranit. Por, a është kjo e realizueshme?
SHBA-ja është vendi i vetëm që zotëron llojin e nevojshëm të bombave që mund ta godasë zonën bërthamore Fordow në Iran, tha ambasadori i Izraelit në SHBA, Yechiel Leiter, në një intervistë për “Merit TV” të hënën.
“Për ta shkatërruar Fordowin me një bombë nga qielli, vendi i vetëm në botë që e ka atë lloj bombe është SHBA-ja. Dhe ky është një vendim që SHBA-ja duhet ta marrë, pavarësisht nëse zgjedh apo jo ta ndjekë atë kurs”, tha Leiter.
Por, ai shtoi, se nuk është opsioni i vetëm.
“Ka mënyra tjera për t’u marrë me Fordowin”, tha Leiter.
Shkatërrimi i Fordowit nga ajri do të ishte pothuajse i pamundur për Izraelin, sipas një raporti të bërë në mars nga Instituti Mbretëror i Shërbimeve të Bashkuara (RUSI) me seli në Mbretërinë e Bashkuar dhe do të kërkonte fuqi zjarri dhe ndihmë të konsiderueshme nga SHBA-ja.
Nuk do të ishte i arritshëm as nga bombat masive depërtuese GBU-57 të SHBA-së, që arrijnë vetëm rreth 60 metra në thellësi, sipas RUSI-t. Dhe GBU-57 mund të hidhen atje vetëm nga bombarduesit e fshehtë B-2 të Forcave Ajrore të SHBA-së, aeroplan që Izraeli nuk i ka, edhe nëse SHBA-ja vendos t’ia japë bombat forcave izraelite.
“Edhe GBU-57/B ka të ngjarë të kërkojnë ndikime të shumëfishta në pikën e njëjtë të synimit, për të pasur mundësi që të depërtojnë në objekt”, thuhet në raport.
Analistët pajtohen, duke thënë se nëse SHBA-ja tenton ta godasë Fordowin, një gjë e tillë s’mund të arrihet me një bombë.
“Do të duheshin sulme të përsëritura kundër Fordowit”, ka thënë analisti ushtarak i CNN-it, Cedric Leighton, ish-kolonel i Forcave Ajrore të SHBA-së.
Albright thotë se mund të ketë mënyra tjera për ta çaktivizuar Fordowin.
“Izraeli ndoshta mund ta shkatërrojë hyrjen në tunele nga një pozicion i largët dhe sigurisht ta shkatërrojë sistemin e ventilimit. Nëse do të shkatërroheshin tunelet dhe furnizimi me energji elektrike, do të duheshin muaj para se ato të mund të funksionin vërtetë”, tha ai.
Pavarësisht rolit vendimtar të tij në programin bërthamor të Iranit, Albright beson se Fordow është vetëm një pjesë e enigmës.
“Nëse e shkatërroni, nuk është fundi, sepse pastaj kaloni te kërcënimi tjetër, i cili është, sa centrifuga ka prodhuar Irani që nuk i vendosi në Fordow dhe Natanz? Dhe ku janë ato?” – thotë Albright.
