Surroi: Në pikë mysafir është Fadil Hysaj, regjisor, profesor i Universitetit, dramaturg, por, për këtë bisedë, me rëndësi, themelues i festivalit “EtnoFest”, i cili sivjet i mbush 15 vjet. Fadil, mirë se erdhe!
Hysaj: Mirë se të gjej.
Surroi: Edhe ti ke zgjedhë një temë interesante për këtë përvjetor të “EtnoFestit”: është identiteti dhe format përbërëse të identitetit. Dhe pyetja e parë që më ra në mend menjëherë ishte: Pse identiteti?
A është pse identiteti është i rrezikuar? A është pse identiteti e ka shënuar ndonjë veçori të cilën do spikatur në shekullin 21? Apo kemi të bëjmë me një sfidë identitare ndër shqiptarë dhe sfidë identitare globale? Cila prej tyre, apo të gjitha bashkë?
Hysaj: Unë mendoj kjo globale është e fundit, po sfida identitare, mendoj që i ka së paku 120 vjet dhe prej fillimit të shekullit 20, kur nji popull rrezikohet në kuptimin ekzistencial, biologjik, kur kanoset në shfarosje çfarë kanë qenë elaboratet shfarosëse të Çubrilloviqit dhe mandej luftat ballkanike, masakrat e mëdha që janë bâ ndaj popullatës civile për me zhbâ praninë shqiptare në trojet e tyre.
Mandej, realisht meqë shqiptarët e kanë kuptu dhe me u mundu me qenë me e rujtë identitetin shekullor çfarë e kanë trashëgu prej antikitetit deri në fund të shekullit 19. Mendoj ka qenë nji sfidë e madhe, u dashtë me pagu shpesh me jetë.
Surroi: Nëse mundem me të ndërpre... nëse e ndajmë me vija të trasha, në punën e identitetit, çështja e parë është mbijetesa fizike-biologjike. Dhe në momentin kur kryhet mbijetesa, domethënë në momentin kur mbrohemi biologjikisht nga shfarosja, çështja imediate është ndërtimi i identitetit kombëtar.
Hysaj: Mendoj që identiteti ka gjasa me mbijetu me nji koncept liberal dhe me qenë i lirë dhe mos me qenë i rrezikum nëse ti shpirtnisht ose në mënyrë të lirë e shpreh mendimin tând dhe i shpreh pikëpamjet e tua. Mundet që dikush mendon se mendimi e rrezikon palën tjetër dhe ai i ka disa platforma që tenton, don me të leju ti me mbijetu si skllav ose si nji popull me nji procedurë, me nji kohë pak më të gjatë t’i jep do mundësi që ti me ndërru identitetin, m’u shndërru, me e ndërru identitetin religjioz, me ndërru identitetin kombëtar dhe ma vonë, në njifarë mënyre, ta shprehë lojalitetin ndaj palës pushtuese. Krijon modele të reja, të cilat nëse ti ato i mbështet, i përvetëson si aktori rolin në teatër, ty të hapen disa mundësi prosperiteti, mundësi me mbrri deri te majet e pushtetit, çfarë ka qenë periudhën osmane kur shumë shqiptarë që kanë ndrru identitet, kanë mbërritë deri te sadër-i- azem, deri në vezir, dhe kanë mbërritë, do të thotë, janë bâ njerëz të fuqishëm të perandorisë, por me kusht të ndërrimit të identitetit.
Nuk kemi ndonjë rast që ndonjë shqiptar është bâ dikushi në Perandorinë Otomane nëse ka ngelë si i tillë, me identitetin paraprak. Do të thotë braktisja e identitetit, konsideroj që te shqiptarët âsht konsideru më vonë si nji derë e hapun për me i realizu synimet e tij në kuptimin ma gjânë, me qenë dikushi në...
Surroi: ...në mënyrë metaforike, kjo ndodh deri te Sami Frashëri. Edhe Sami Frashëri thotë: “Ne jemi pjesë e Perandorisë, kjo Perandori duhet të reformohet, por ne jemi po ashtu shqiptarë”.
Hysaj: Po, ma s’pari Sami Frashëri âsht dashtë me formu alfabetin osman, me kriju dramën e parë në Perandorinë osmane, â dashtë me kriju në njifarë mënyrë kulturën osmane, për të mujtë pastaj...
Surroi: ...konformues modern turk...
Hysaj: ...konformues, realisht atij iu ka dhânë rasti në njifarë mënyre kur ai âsht bâ i domosdoshëm për kulturën otomane, atij iu ka leju me bâ diçka edhe për popullin e tij.
Mendoj që kjo âsht nji diçka që âsht pagu shumë shtrenjtë, por mendoj që fuqia politike e shqiptarëve në Perandorinë Otomane nuk ka qenë deri n’atë shkallë se ata në fund me përfitu politikisht, kombëtarisht, që me pa Shqipninë, Kosovën si nji shtet të ardhshëm që kish me qenë së paku në atë fuqi që iu ka dhënë popujve tjerë. Pse kjo anmiqësi ka qenë aq e madhe ndaj identitetit shqiptar?
Mendoj që historianët munden me e shpjegu edhe me kthim në periudhën e Skënderbeut apo të mahershëm, por sidoqoftë âsht lexu si rrezik për identitete tjera përreth, identiteti shqiptar, mandej âsht trajtu në periudhën e komunizmit si nacionalizëm, âsht konsideru... ka vazhdu në shekullin e 20-të, por me nji tjetër lloj, me politika pak më të sofistikume.
Surroi: Po i marrim vëllezërit Frashëri si pikë kthese, sepse është momenti i autonomizimit të vetëdijes shqiptare, në momentin kur thuhet “Ne jemi në perandori, por jemi ndryshe prej popujve tjerë. Kjo perandori pak a shumë do të shembet, Lidhja e Prizrenit është pak a shumë një paralajmërim i këtillë dhe në atë shembje s’dimë çka do të ndodhë, por ne duhet të jemi autonomë si tërësi shqiptare, si biologji”.
Hysaj: Mendoj që këto kjo vonesa për kthim në identiteti përngjan si kur do m’u kthy prej nji shtëpie super të madhe, âsht luksoze, m’u kthy nën rrënojat e nji shtëpie ku në njifarë mënyre mâ s’jeton kurrkush.
Surroi: Po prej Stambollit në Frashër me u kthy është pak problem.
Hysaj: Mendoj se infrastruktura identitare që i duhet nji populli për me qenë vetja e vet, ka qenë e shkatërrume dhe ka vazhdu pastaj mas luftërave ballkanike, pushtimit të Kosovës dhe zonave të tjera ku ka shqiptarë, që âsht Maqedonia, në njifarë mënyre ka ndodhë që nuk ka pasë kohë historike të mjaftueshme për me e rikthy nji identitet minimal edhe ka ndodhë që kjo lloj, nëse veç ka pasë diku bërthamë identitare, kanë qenë kryesisht zonat malore, zona ku nuk ka mujtë me shku ndikimi i pushteteve dhe i qytetnimit të pushtuesve, sepse secili pushtues e ka pasë qytetnimin e vet, e ka pasë fuqinë me të kriju standard t’naltë, me jetu mirë, por e ka pasë fuqinë edhe me ta marrë jetën.
Kështu që njerëzit kanë jetu në varfëri, nëpër malësi kryesisht, por njëkohësisht edhe kanë ruajtë disa vlera të veçanta të cilat s’mundem me thânë që kanë qenë krejt kanunore, por megjithatë ka pasë nji kujtesë, ka pasë nji trashëgimi e cila izolimi eventual nga qytetnimi otoman, ma vonë qytetnimi jugosllav i periudhës së Mbretnisë jugosllave, edhe ky qytetnimi tjetër që ka ardhë pastaj si nji miks mes nji mentaliteti jugosllav, edhe mentalitetit otoman që e kemi pasë kryesisht në qytete, ku ma me dëshirë âsht folë turqishtja sesa shqipja, sepse nëse ti ke folë shqip në qytet, je konsideruar njifarë katunari i njifarë lloji, po njerëzit me dëshirë kanë pasë nji lloj... humbja e identitetit âsht konsideru pozitive.
Fati i madh i shqiptarëve ka qenë që kemi qenë diku në qoshe, në skaj të Perandorisë që ndikimi i qendrës ka qenë ma i vogël, qysh ka qenë ndikimi i qendrave të tjera, në këtë rast oksidentale, evropiane. Këtu s’ka mbërri qytetnimi evropian mjaftueshëm i fuqishëm, qysh s’ka mbërri dhuna orientale mjaftueshëm për me e zhbâ nji identitet, i cili kryesisht në qytete âsht humbë, por nëpër fshatrat, kryesisht malore, ka mujtë me u rujtë.
Surroi: Kjo pikë margjinale evropiane këtu, ose ky territor margjinal evropian, periferik, e ka edhe një veçori, ajo se është identiteti në shekullin e 20-të në masë të madhe është ndërtuar prej zigzagëve të shtetformimit edhe në atë shtetformim kemi ngjarje si hyrja e Ahmet Zogut në Shqipëri, në saje të ndihmës së Serbisë së Pashiqit, dhe ndërtimi i dy sistemeve socialiste, të cilat kanë pasur dallime të mëdha. Dhe shqiptarët i ndajnë ato dy sisteme: stalinizmin e Enver Hoxhës në Shqipëri dhe një socializëm i quajtur liberal, por i cili e ka pasur, po ashtu një strukturë përndjekëse e diskriminuese ndaj shqiptarëve
Hysaj: Mendoj që ka pasë aty nji projekt, sepse vazhdon edhe sot... e kanë thânë edhe publikisht që na me Shqipërinë duhet me pasë miqësi, por jo me Kosovën
Surroi: Ai identitet nuk është problematik...
Hysaj: ...nuk âsht problematik. Identiteti jashtë territorit të Shqipërisë âsht problematik. Urrejtja ndaj shqiptarëve të Kosovës dhe atyre të Maqedonisë, nuk âsht për kurrgjë tjetër, po vetëm kambngulësia me e rujtë ende, edhe pse nuk ka ndonjë sistem se si unë mendoj që nuk ka pasë naj program iluminues për me kuptu cili âsht identiteti jonë, që na jena tue ruajtë, po mendoj që fuqia ose oferta tjetër nuk ka qenë asnjëherë e mirë që i shtyn shqiptarët me këmby atë identitet, me nji identitet të ri, qysh ndodh sot në Evropë, për shembull.
Në Evropë asimilimi âsht i vullnetshëm. Nuk i pengon kurrkujt në familje që fëmija i tij nuk di shqip, mëson anglisht menjëherë, sepse ata duan që këta ma shpejt me kalu në nji identitet tjetër, për me mujtë me pasë nji të ardhme ma të mirë.
Për shembull, në Jugosllavi nuk ka ndodhë, nuk ka pasë asnjë lloj politike joshëse ndaj shqiptarëve, që me iu dhanë të drejta shumë më tepër se të tjerëve dhe me iu dhanë hapsinë ma të madhe për nji prosperim civilizues dhe arsimor dhe të gjitha planet, që me mujtë shqiptarët me kuptu që e kanë ma mirë me e këmby atë lloj identiteti të vetëm me nji identitet tjetër.
Ka qenë nji periudhë, nji ide, për me kalu, qysh m’u bâ jugosllav... ka qenë nji projekt tjetër që në Bosnjë ka përfundu, në tragjedinë e tyre, realisht ata e kanë humbë identitetin boshnjak dhe janë kthy në identitet fetar, janë quajt myslimanë, qysh quhen edhe sot.
Mendoj tash po ndodh kjo lloj tendence prej do mekanizmave të tjerë ka fillu në Kosovë dhe tash, nëse dikur ka qenë nji lajm për botën që këtu janë 90% shqiptarë, tash e kemi lajmin e dytë, i cili më lirisht po vjen mbas pavarësisë së Kosovës dhe kur ne jemi shtet, që janë 90% myslimanë dhe vetë kjo lloj shifre me disa parada ose presione që bëhen prej islamit radikal, islamit politik, në njifarë mënyre, mendoj që me nji qëllim të njëjtë që ka qenë në Bosnje në kohën e Titos. Gjanat janë në nivel supozimi, por realitetet po japin diçka që mendoj që vlen me e shpjegu si ka ndodhë kjo pikërisht kohën kur Kosova âsht shtet.
Surroi: Njëri prej interpretimeve është shumë më naiv, e ky është fakti se në vitin 1999, kur ndodh ndërhyrja ushtarake e NATO-s në Kosovë, prirë nga SHBA-ja, një pjesë e mediave të cilat duhet t’i shpjegojnë një publiku krejtësisht të painformuar nga diku në thellësi të SHBA-së, e gjejnë një formulë të thjeshtë për të treguar se SHBA-ja po e përkrah një popull, i cili është mysliman dhe lehtësia me të cilën ti thua, se po t’i thuash shqiptar, kjo më ka ndodhur shumë herë në Amerikë, kur thua “Albania”, ai thotë “Armenia”..., e ngatërron kështu.
Natyrisht sot është krejt situatë ndryshe, sepse kemi superprodukte kulturore, si Dua Lipa, Rita Ora... thjesht për identifikim, plus që ka ndodhur ndërhyrja ushtarake, por thjeshtësia e vënies së pikave identifikuese religjioze nuk është produkt yni, është produkt i ardhur nga jashtë.
Po të kthehemi më përpara të kjo, se e preke një pikë e cila është shumë e rëndësishme. Identiteti shqiptar në Jugosllavi është ndërtuar karshi identiteteve të tjera, edhe kjo përpjekja e jugosllavizimit të qytetarëve ka hasur më së paku në Kosovë, s’di a mund të ketë pasur në majë të gishtërinjve njerëz që janë deklaruar si... në Kosovë edhe ndër shqiptarë.
Identiteti shtetëror ka mbërritur të depërtojë, është imponuar: ti ke qenë ushtar i Armatës jugosllave, ke pasur pasaportë të Jugosllavisë, ke qenë qytetar i Jugosllavisë, por kjo nuk ka shkuar ndesh me faktin që ne e kemi mbrojtur dhe zhvilluar identitetin shqiptar.
Hysaj: Po, mendoj që aty, sidomos vitet e ‘70-ta... unë kryesisht kam studiu në atë periudhë, në vitet e ‘70-ta ka pasë nji frymëmarrje krejtësisht tjetër... âsht nji dhetëvjeçar, i cili nëse lexohet historikisht nëpër krejt etapat, gjithçka e mirë për kuptimin identitar, âsht kriju në atë dhetëvjeçar.
Unë e di, kam bâ shfaqje, të cilat shpesh më janë ndalu, por kurrë nuk më âsht mohu ose nuk ma kanë ndalu me bâ shfaqje
Surroi: ...e lërë më me të futë në burg për shfaqje.
Hysaj: Jo, për shfaqje... mua m’i kanë ndalu shfaqjet disa, besa muj me thanë gjysa e tyne âsht ndalu në njifarë mënyre tjetër, por më âsht leju me thânë atë çka mendoj dhe nuk m’u ka ndalu me vazhdu prapë. Diçka e tillë, shembull, në Shqipëri, s’ka ekzistu as si në andërr. Artisti nuk ka guxu me e thânë mendimin e tij përmes nji shfaqjeje teatri. Nëse e ka bâ këtâ, ka përfundu si shumë artistë, prej të cilëve ka të pushkatuem, sikur poetë.
Atë që e ka kriju propaganda e cila ka synu, jo ma me kriju ithtarë ideologjikë, po ata kanë dashtë edhe me ndryshu ADN-në identitare të shqiptarëve.
Surroi: Kush ata?
Hysaj: Po flas për periudhën e komunizmit në Shqipni. Aty kemi ndërhyrje direkt në ADN-në identitare.
Surroi: Qysh?
Hysaj: U kriju nji miks, nji hibrid identiteti sovjetik të periudhës të Stalinit me identitetin e periudhës së Mao Ce Tungut.
Krejt ato reforma, modele sjelljesh të cilat janë apliku në Shqipni përmes politikës, përmes mekanizmave të dhunshëm të Sigurimit, të policisë së fshehtë dhe gjithçka tjetër, u kriju autocensura e fuqishme që njerëzit, edhe nëse i ka ndodhë andërr sikur i ka ndodhë vëllaut tem, që djali i tij âsht çu në mëngjes, dhe ka thanë e kam pa andërr që ka vdekë Enver Hoxha. Ky nuk e ka lanë me shku tri javë në shkollë, se u frigu në mos ky po e kallxon andrrën diku atje dhe i ndodh sikur shumëkujt tjetër.
Autocensura ka qenë e tmerrshme dhe ajo direkt ndikon në atë ADN-në identitare, qoftë një herë si person, pastaj kur vijmë deri te çashtja e atij kostumit kombëtar të brendshëm, nuk ka mujtë me pasë asnjë, pa ndonjë pasojë eventuale.
Mendimi i lirë, qoftë ai religjioz, qoftë i karakterit etnik, përpos atij që regjimi e ka caktu si identitet përmes disa lojnave e disa valleve që ka bâ për disa artistë, që kryesisht e kanë zhvillu nji lloj modeli folklorik të nji populli që ka njifarë tradite dikund, por i cili ka mbetë nji degë e vogël dikund se janë shqiptarë, se në momentin që e kanë hekë kostumin, ai ka vazhdu menjihere me atë tempon, me atë skemën që e ka përcaktu regjimi.
Po kjo âsht diçka që realisht konsideroj âsht marrë e gatshme nga sistemi i periudhës të stalinizmit, pastaj âsht marrë e gatshme në periudhë e revolucionit kulturor prej Kinës dhe âsht bajtë komplet në Shqipni.
Tash, këto kanë shkaktu damet të mëdha deri te ajo ADN-ja shpirtërore shqiptare. Dhe mënyra e sjelljes, mënyra e komunikimit mes njerëzve ndryshon absolutisht. Tash këtu kur e krahasojmë me atë shqiptarin tradicional të periudhës prej antikitetit deri atëherë, kurrkund nuk të lidhen.. dhe e kemi pastaj Kongresin e Standardit të gjuhës shqipe, i cili ty ta rrënon komplet, 70% përdoruesve të nji dialekti, i cili ka qenë realisht gjuha e vjetër ndër më të vjetrat të Evropës...
Surroi: Standardi i Elbasanit...
Hysaj: Standardi i Elbasanit nuk mendoj që âsht bash ajo. Unë mendoj që ka ka dominu standardi jugor.
Surroi: Jo, jo - po mendoj standardi i Elbasanit ka qenë standardi gjuhësor deri atëherë.
Hysaj: Absolutisht, sepse aty janë ndi mirë të gjithë, sepse nuk ka pasë diskriminim. Realisht të veriut, se veriu nuk ka nënkuptu veç veriun e Shqipnisë, por âsht marrë Maqedoni, Kosovë... vijmë deri te 70% i popullatës.
Surroi: Po tash e kemi një paradoks, një strukturë shtetërore e cila e cungon në mënyrë dramatike hapësirën mendore, krijimtarinë etj., siç thua ti, ndikon në ADN-në, bëhet monopolizues i standardit gjuhësor dhe e imponon në hapësirën shqiptare. Imponon ose ne të tjerët e pranojmë atë imponim.
Hysaj: Ne e keni pranu në emën të patriotizmit. Realisht kjo âsht ajo ironikja. Këtu ka ndodhë nji linguicid në kuptimin ma të randë të kësaj fjale.
Surroi: Ndonëse ka qenë me qëllimet më të mira.
Hysaj: Po mund të jetë... njeriu mund të ketë qëllim të mirë me bâ nji operacion gabim dikush dhe ta me ta rregullu syrin dhe ta marrë krejt shikimin..., kurrkush s’ka guxu me thanë që kjo s’është mirë.
Thuhet nuk ka pasë nji debat të gjânë ... ka shku Idriz Ajeti, i shkreti, çka me bâ, e ka çu gishtin...
Surroi: Unë i kam pyetur disa prej pjesëmarrësve dhe i kam pyetur edhe politikanët e asaj kohe dhe të gjithë janë të një pajtimi, e kjo është që vendimi ka qenë politik edhe që vendimi ka qenë i nisur prej “ne jemi një komb dhe do ta kemi një gjuhë dhe një standard gjuhësor“.
Problemi, natyrisht, ka qenë i treti, pika e tretë, e cila nuk është shtruar ndonjëherë. Thotë, “Po mirë, dakord, do të kemi standard gjuhësor, po ai standard duhet të jetë i përbashkët, i shoshitur, i cili i mbledh pasuritë e krahinorizmave, të tërë hapësirës së shqiptarëve”...
Hysaj: Ke nji varfnim enorm i gjuhës, realisht. Po du me e dhânë nji shembull, po e kujtoj Anton Pashkun. Unë isha dramaturg në teatër. Kërkojsha prej tij nji dramë. Kemi bisedu, “jam tue shkru, jam tue shkru”, dhe kaloi nji vit, dy vjet... I thashë “Baca Anton, çka u bâ?” Po bâhemi gati, po dojmë me e inskenu.
Tha: “S’po muj me shkru”. Dhe tha: “S’besoj që e shkruaj”. Tha: “S’po u mundem me këtë gjuhën tjetër, me i shti me folë personazhet”. Tha: “S’po muj. Ata s’po më flasin”.
Dhe unë e po ia bâj në këtë gjuhën, se ishte standardi, dhe hyni edhe në mënyrën e shkrimit të dramës, së skenarëve, filmat janë bâ...
“Njeri prej dheut”, personazhi, dikund andej në Junik, e folë standardin e gjuhës si gati tosknisht, edhe tash del pak qesharake, se âsht pak problem.
Dhe në teatër ka qenë lektorja e angazhume, ku patjetër, çdo personazh ka me folë n’standard. Nëse s’flet standard, nuk bën se duhet... edhe sot arsimtari që e shpjegon kiminë, fizikën, duhet me folë standard.
Çika jeme, duhet me ia spjegu edhe njiherë, thotë, se s’po marr vesh “shqipnisht”, kështu thotë, “shqipnisht”, sepse organika gjuhësore... gjuha e ka kujtesën e vet gjenetike. I vyn shumë kohë me arritë me përkthy fjalën që flet te shpia, me fjalën tjetër që ai punon standard.
Edhe këtu kemi ngadalësim të procesit të të mendumit. Dhe e kemi si pasojë menjiherë nji lloj belbëzimi edhe paramendo çka ndodh, pra, për me shpëtu prej kësaj, mësohet standardi, me nji leksik shumë të varfër, i cili nuk âsht ma i aftë me e thanë nji mendim, lene ma me e përçu nji emocion të caktum.
Surroi: Atëherë a kemi identitete plurale brenda individit, unë dhe ti e kemi identitetin publik, në të cilin e flasim një gjuhë...
Hysaj: ...me nji fjalor shumë të varfën... Po flas, sepse âsht zor me shpreh emocion. Këto probleme. Pse nuk e kanë problem fëmija fare me folë në anglisht edhe me shprehë, atëherë kur përlahen fëmija e mi mes veti, përlahen anglisht.
Surroi: Edhe e kanë fjalorin më të pasur.
Hysaj: Absolutisht! Përlahen anglisht, për mua kjo âsht shqetësuese, se flasin shumë mirë shqip, kanë mbërri te klasa e tetë, por kur vjen koha me shprehë emocion, fjalori i tyne, ky që e kanë mësu në shkollë, që e kanë mësu prej neve prindëve, âsht i varfën. E në anglisht përlahen, në qoftë se kanë nevojë shahen kajherë, tash kemi ardhë deri te kjo e fundit, të ndikimi global. Sa âsht tash e aftë gjuha shqipe me i përballu këtij invazioni në kuptimin civilizues, leksikor, kulturor që vjen përmes mediave, përmes rrjeteve sociale.
Surroi: Janë një sfidë interesante. Chatgpt është makina e parë llogaritëse, e cila e ka pasur menjëherë të gatshëm programin në gjuhën shqipe dhe në gjuhë të tjera. Kështu që, njohuria elementare bazike e gjuhës nuk të pengon që të jesh komunikativ me inteligjencën artificiale.
Problemi nuk është te gjuha, por është te mungesa e kuptimit dhe dallimi thelbësor mes aftësisë shprehëse dhe aftësisë kritike mendore, është njëri prej problemeve të cilin e kanë shqiptarët në të dyja anët e kufirit. Domethënë, në të dyja anët e kufirit kemi problem me testin PISA.
Hysaj: Pikërisht, sepse duhet me kuptu. Pra, për me shprehë nji mendim duhet me pasë fjalë, të cilat realisht e kanë mbrenda atë kuptim. Ke pasë disa idioma, disa paradigma të cilat mundem me thanë që kanë ekzistu në gjuhën e mahershme, kanë ekzistu idioma, se ato më vonë realisht nuk janë zhvillu, kanë mbetë relikte në gjuhën e vjetër shqipe, të mendimi ka qenë pak a shumë i përafërt me fjalë të cilat mund me shprehë atë mendim.
Sot këtu nji suficit fjalësh me përdorë trajta, shembull, mungesa e paskajores ose mospërdorimi në gjuhën zyrtare i paskajores, sepse këtu e kemi nji shovinizëm gjuhësor, nuk âsht bâ asnjë reformë se ka 25 vjet që flitet për këtë punë.
Po rritet edhe nji brez tjetër, i cili ka problem për shkak të mungesës së paskajores nuk mundem unë me thanë “për të bërë”, kur e ki “me bâ”, me dy fjalë, e cila thuhet se âsht më ekonomike, se megjithatë âsht gjuhë e cila e ka pasë letërsinë, i ka nja 500 vjet traditë letrare, derisa gjuha e standardit që na u ka imponu, tash nuk e ka këtë vjetërsi.
Pavarësisht, unë mendoj që politikat diskriminuese, linguicidale, që po e përdori këtë term shumë të randë nuk kanë arritë m’u shliru deri në atë shkallë sa me ia leju 70% të popullatës së vet me fillu me e kthy gjuhën e vet derisa ajo s’ka vdekë plotësisht.
Nuk ka naj projekt, nuk ka kurrkush që â ka brengoset për këtë punë. Kanë brengë ma të madhe, si mos dikush po don me e imponu heqjen e standardit. Nuk âsht çashtja e heqjes së standardit, âsht çashtja e pasunimit tij t’u i bâ disa reforma, nëse së paku minimale vetëm me e kthy paskajoren në standard, në mënyrë që arsimtarët, kur ta shpjegojnë mësimin në shkollë, me ia shpjegu normal, që fëmija me kuptu çka po flet, cili âsht mësimi...
Surroi: Si edhe ky është problemi, problemi i dytë, i cili rrjedh nga kjo, është se ekziston një standard i unifikuar i gjuhës shqipe, por në momentin kur ne duam të përgjigjemi në gegnisht, mungon standardi i gegnishtes...
Hysaj: ...absolutisht... unë e kam thanë shpesh: “Pse s’po e shtini si gjuhë të huaj?”. Gegnishtja e tosknishja mësohen si dy gjuhë me krejt edhe kurrfarë problemi s’është, edhe ato unifikohen diku në mes, e krijojnë nji gjuhë të përbashkët më vonë të cilën kanë me kriju disa njerëz në bazë të rrethanave që janë kriju historikisht, ka kalu prej t’shtatdhetave koxha shumë kohë.
Surroi: Kjo u ndodh të gjitha gjuhëve, i ka ndodhur gjuhëve të mëdha: gjermanishtes, italishtes, frëngjishtes.
Hysaj: Po nuk kanë pësu ata prej kësaj, besoj që s’kanë pësu gjâ.
Surroi: Kanë pësuar, sepse ka shumë gjuhë apo dialekte të cilat kanë humbur ose ndihen që kanë humbur..., një italian i jugut e ka vështirë ta kuptojë gjuhën ose anasjelltas, dikush që vjen nga veriu, e ka të vështirë ta kuptojë italianin në jug të Italisë, por megjithatë, po dua të kaloj në temë tjetër, e kjo është, ose temë të lidhur me këtë, e kjo është: në fillim të viteve ’90, ne i hymë një projekti politik gjatë zhbërjes së ish-Jugosllavisë dhe unë kam qenë njëri prej pjesëmarrësve në atë, dhe e vendosëm konceptin e policentrizmit të zgjidhjes së çështjes shqiptare, njohjen e faktit se nuk ekziston një qendër politike shqiptare dhe se zgjidhja e çështjes shqiptare, në mungesë të një projekti i cili do t’i unifikonte të gjithë në një shtet, e ky projekt nuk ka ekzistuar prej kohësh, atëherë zhbërja e ish-Jugosllavisë do të shkonte me Republikën e Kosovës, nëse pavarësohen gjithë, pavarësohet edhe Kosova, me barazimin e shqiptarëve në Republikën e përbashkët të Maqedonisë, me të drejtat speciale minoritare në Luginë të Preshevës dhe në Mal të Zi.
Tash tridhjetë e kusur vjet mbas, dhe mbas një shekulli të zhvillimit, a ekziston një identitet shqiptar apo kemi të bëjmë me policentrizëm identitetesh?
Hysaj: Unë policentrizmin e shoh si vlerë, ndonjiherë që ai nuk ishte dashtë të ishte, por asht, meqë asnjë vlerë, sikur âsht kosmopolitizmi vlerë edhe mbrenda nji popull âsht pasuri e madhe, nuk ka të drejtë kurrkush me ia mohu leksikun e nji rajoni çka mundesh me iu thanë këtyre anglezëve diçka të tillë, që duhet me fshi nji diçka prej fjalorit... ata marrin prej rrugës dhe e fusin në fjalor vazhdimisht.
Tash me e zhdukë leksikun dhe me ndërru me zëvendësu fjalën, në të cilën ai ka lindë e â rritë, me nji fjalë tjetër se dikush atje, mësuesi që e ka mësu standardin, i thotë ki me thanë kështu fëmijës, po nuk bân me thanë në këtë mënyrë.
Po flas këtu kur kulturalisht sundon nji elitë mediokre, e cila realisht punon me nji sistem, me nji kurrikulë apo nji sistem prej lart diku urdhnohet që kështu do të jetë kjo punë dhe ti duhet me iu përshtatë pikërisht asaj.
Kurrkush nuk brengoset çka po ndodh me brezin tjetër, kurrkush s’brengoset që ky brez që po e krijojmë tash, që âsht rritë në këtë periudhë me nji krizë të thellë identiteti, që realisht s’mundem saktësisht me definu ka jemi ne tash, cili âsht ky identiteti ynë pas çlirimit të Kosovës deri tash?
Cili âsht modeli t’cilin na kishim mujtë me e marrë si model, kushtimisht imitues, cila âsht më e mira prej kësaj? Kemi nji lloj policentrizmi. Mendoj që ka, âsht nji konkurrencë vlerash.
Na mujmë me zgjedh cila âsht më e mira. Tash e kemi nji problem. Në këtë rast e kemi nji anarki, nji kaos edhe nji ndrrim të kauzave, ndërrim të agjendave prej atyre individuale, grupore, partiake, deri të atyre nëse veç muj m’i thanë edhe kombëtare
Surroi: Domethënë, momentin kur e bëjmë shtetin, ne i kthehemi feudalizmit.
Hysaj: Mjerisht, mendoj kështu, unë u them fiseve politike. Fise, tash kemi njifarë lloj mentaliteti gati fisnor. Ti ekziston me nji lloj kështjelle politike, ku lideri ka me t’caktu ty, ka me tregu në grupin e “Viberit” apo “WhatsAppit” çka ke me mendu, çka ke me thanë sot.
Ditën tjetër ka me thanë, ka me tregu, jo po e ndërrojmë, do të mendojmë tash për sot diçka tjetër dhe âsht teknologjia e re në vend që me sjellë nji avancim në kuptimin kulturor, ka avancu në izolimet e shumë mendjeve nëse dëshirojmë mu hy në politikë, a nëse dëshirojmë vërtet me bâ diçka për këtë vend.
Surroi: Kjo është edhe pak replikë e një fenomeni, i cili ndodh në shekullin 21, e ky është produkti i mediave sociale të krijimit të “kruzhoqeve”, nëse mund ta quajmë ashtu, të mendimit a të komunikimit.
Çdo njeri prej nesh jeton në një sferë komunikative, por shumë të izoluar, jo të përgjithshme, i kemi pesë mijë miq në “Facebook” dhe me ta bisedojmë e harrojmë që ekzistojnë edhe një milion e gjashtëqind e kusur mijë të tjerë.
Hysaj: Po kjo mendoj që âsht se çdo ndryshim, çdo revolucion, në qoftë kulturor, teknologjik, i ka lânë ato gërmadhat e veta mbrapa cilat nëse nuk pastrohen, faktisht atje shpesh del nji bar i egër dhe bëhen të pajetueshme. Mendoj se unë në këtë plan jam në natyrë optimiste se ndryshimet civilizuese nuk arrin m’u kontrollu prej grupeve që duan me kontrollu gjithçka, sepse âsht e pamundun sot me kontrollu nji popull si ka me u sjellë. Vetë inteligjenca artificiale âsht nji mundësi e madhe për nji iluminim tjetër.
Unë konsideroj që veç e kam bâ atë eksperiment, i kam thânë qet tekst ma kthe në nji gegnishte letrare, dhe e ka bâ për mrekulli, saktësisht i din ku janë edhe e bân. Nuk âsht kjo luftë e humbun, ka beteja t’humbuna, por kjo luftë nuk humb.
Unë mendoj që identiteti shqiptar nuk i duhet shqiptarëve qaq shumë sa i duhet edhe botës rreth nesh me ditë me kënd ka punë. Nuk i pengon, pos atyne që kanë projekte për me zhbâ këtë vend. Mendoj që ajo âsht historikisht e tejkalume.
Unë mendoj që e ardhmja ka me qenë paqësore, kanë m’u gjetë shumë arsye që me kriju, me gjetë anën e mirë te kundërshtari.
Mendoj që anmikun duhet me kthy kundërshtar, kundërshtarin me e bâ mik, mikun me bâ shok, nëse âsht e mundun... me gjetë mundësi për konflikt, kemi pa fund, po me gjetë atë të mirën te tjetri dhe prej asaj me mundu me kriju diçka âsht shumë e mundshme. Çehovi e thotë nji fjali që jashtëzakonisht âsht e dobishme edhe për kohën e sotme: “Nuk ka njerëz të këqij, ka marrëdhënie të këqija mes njerëzve”.
Marrëdhëniet e këqija mes njerëzve të krijojnë situata të tilla, që na e konsiderojmë atë tjetrin si problem... Sarteri thotë ai tjetri âsht ferri, tjetri âsht fajtori, ai âsht produkt i nji marrëdhënieje të keqe, qoftë ai historikisht të keqe që ka pasë disa pasoja e që ka mujtë shumë shpesh me nji kërkimfalje m’u tejkalue, që po që në këtë rast Serbia s’e ka bâ ende nji hap të tillë. Ajo krenaria ballkanike, që unë nëse e pranoj nji faj, unë dal që historikisht jam keq, ai tjetri âsht mirë, fitimtari dhe humbësi, edhe ke bardhezi, nuk kemi naj zonë gri në mes ose je humbës, ose je fitimtar.
Ajo zona e normalitetit nuk âsht mbaru ende.
Unë mendoj që mungon edhe nji brez, nji gjeneratë politikanësh që kishin me e pru nji platformë politike, e cila kish me i ofru njerëzve normalitet, marrëdhënie normale. Se si m’u zhvillu normal.
Surroi: Kjo është e vështirë, pse për dallim prej popujve tjerë evropianë, ku Gjermania e ka pranuar humbjen e luftës, Italia e ka pranuar humbjen e luftës dhe, rrjedhimisht, projekti i unifikimit evropian është ndërtuar edhe me pranimin e fajësisë, edhe me procesin katarzik që rrjedh nga kjo fajësi, kjo nuk ka ndodhur me Serbinë dhe ende jemi peng, domethënë të gjithë ne përreth Serbisë, me gjynahet tona natyrisht, po ashtu po në masë të madhe ne varemi nga mospranimi i fajësisë, gjegjësisht përgjegjësisë, se fajësia është individuale apo përgjegjësia është kolektive, ekziston një përgjegjësi kolektive e Serbisë për veprimet e veta gjatë zhbërjes së Jugosllavisë.
Por, po dua të kthehem te sfidat identitare.
Nëse ti e përmende politizimin e Islamit si njërën prej sfidave dhe insistimin te identiteti mysliman i shqiptarëve. Përgjigjja ime gjithmonë kur është shtruar kjo çështje e shqiptarëve myslimanë, ka qenë: “Pse qenka më pak shqiptar dikush që quhet Fadil, ose dikush që quhet Ali, ose Muhamed, sesa dikush që quhet Gjon apo Mark, apo...”
Distanca mes religjionit dhe identitetit tonë kombëtar është vendosur që herët dhe në hierarkinë, identiteti kombëtar ka qenë gjithmonë numër një.
Hysaj: Unë mendoj që brezi i mahershëm, unë e babën e kam pasë hoxhë, t’shkolluem, me tetë vjet medrese e ka pasë t’kryme.
Unë kam zgjedhë me u marrë me teatër; vllau tjetër më mjekësi, asnjëherë nuk mbaj mend ndonjë predikë fetare që ka bâ me ne, kurrë. Nëse e ke pyet, kemi bisedu, kemi polemizu shpesh për çashtje të ndryshme... çashtje pse Ramazani duhet me qenë prej lindjes së diellit, në qoftë se dikund dielli lind dhe janë veç dy orë, dikund shkon me nji pol tjetër, diell âsht tanë kohën, për shembull; pse s’âsht reformu, pse shqiptarët nuk e kanë të drejtën me i bâ lutjet shqip, po me nji gjuhë që s’e kuptojnë, s’mund me kuptu kurrë dhe si ke me komuniku me Zotin në gjuhën që nuk e kupton.
Çashtje ka pasë, do të thotë janë aq rigjide, të cilat, në qoftë se çdo ndryshim që do m’u bâ në ato, e konsiderojnë se mos â prek diçka e shenjtë në tjetrën anë.
Dhe në këtë mënyrë âsht kriju modeli religjioz, i cili ndërtohet në frikë, jo në dashuni. Kur ti e frikëson besimtarin që nëse nuk e bân këtë, ti ke me pësu në këtë mënyrë në botën tjetër, apo edhe në këtë tjetër, tash edhe në këtë tjetër e bân ma agresiv, krijohet nji relacion i cili âsht dashtë me qenë dashni.
Prindi nuk mundet me persekutu, me dënu, me ndëshku fëmijën e tij deri n’atë shkallë, qysh ata e paraqesin me ato tregime të tyre tmerrshme... me hecë nji mijë vjet me teh të shpatës, nji mijë të tjera në tehun tjetër dhe nji mijë poshtë, edhe në fund para se me kalu në atë palën tjetër, kemi ra prap atje, ke m’u kallë kështu.
Janë tregime t‘tmerrshme, të cilat na i kemi ndigju edhe si fëmijë edhe i kemi ndigju edhe si të rritun, i ndigjojmë edhe tash këta brezat e tjerë dhe nuk ka naj reformë t’tregimit, këta janë shpesh nji lloj fabrike ateistësh se këta të bindin që i zoti s’ekziston, sepse kjo doktrinë me kurrgjâ nuk t’bindë se ai ekziston, e nevoja e njerit me besu në Zot âsht shumë e madhe, sepse nuk ka përgjigje për shumëçka në këtë botë. E drejta e besimit ekziston, por jo drejta e fetarizimit të besimit.
Këtu kemi nji fetarizim. Me qenë fetar, në qoftë se ti nuk beson kështu, ti je kundër Zotit. Ai tjetri thotë, nëse ti s’beson kështu, ti nuk je besimtar dhe këtu vijmë deri të nji hapësinë mes të gjithëve, që mund të jetë nji lloj agnostiku, minimalisht. Besoj që jam nji krijesë, sepse edhe vetë po krijoj diçka, nëse unë jam nji krijesë, ekziston nji krijues.
Por tregimet, qofshin biblike, kuranore apo tjera, këto monoteiste abrahamike, realisht iu ka kalu koha, janë të pamjaftueshme për me kriju besimtarë të vërtetë.
Domethânë, ende krijohet, ose ke me e joshë, ose ke me e korruptu besimtarin me diçka, ty të jepet kjo, e bân këtâ, ke me fitu këtë në botën tjetër, ose ka me u kërcënu, se nëse këtë se ke bâ dhe ke m’i pasë këto-këto pasoja. Ky lloj diskursi âsht shumë i vjetrum dhe âsht shumë i rrezikshëm në esencë dhe i tkurrë mendjet. Âsht nji lloj shpërlamje truni konstante. Pesë herë në ditë kjo ndodh.
Surroi: A ka forcë me e marrë primatin identiteti religjioz ndaj identitetit kombëtar.
Hysaj: Unë mendoj që viktimë e kësaj ka me qenë vetëm nji shtresë me intelekt të ulët, nëse mund të flasim kështu, me informacione shumë të vogla, e cila tue qenë në kontakt të përditshëm me të njëjtat tregime, ka ardhë n’situatë që sot për çdo gjâ ata kanë me këqyrë çka tha hoxha gjatë ligjëratës së tij në xhami.
Do të thotë, âsht nji shtresë, sidomos e të rinjve, që mundet me qenë fatale të cilët kanë mungesë të madhe të dijes, edhe tash interneti, ose në këtë rast “Facebooku”, ose komplet rrjetet sociale, e kanë atë standardin e algoritmeve, se ti atë që e lyp nji herë, të vjen me shumicë më vonë.
Ndërkohë, sa herë ta hapsh, atëherë kanë me t’ardhë plot të ngjajshme dhe kjo ndodh tash... duket sikur krejt bota qenka me tâ dhe e krijon idenë se s’ka kurrgjâ pos kësaj dhe këtu vijmë deri të ajo sa âsht shoqëria pesë mijë miqsh që i ke në “Facebook”, se prej tyre tre mijë janë ai lloj dhe edhe tash ky grupi që ti mundesh me formu në “WhatsApp” ose në “Viber” âsht gjithmonë nji rrezik, që nëse ti e pranon autoritetin suprem, që dikush din e ti nuk din dhe ai âsht dashamir, por ai të kallëzon ty çka duhet me bâ në kohën e caktume, pasojë mujmë me pasë që ka me u kriju nji brez që ka me pasë konflikt mbrenda familjes..., që ka fillu veç diçka e tillë mbrenda familjes âsht njâni vlla, që për çdo ditë ka me pyet çka po i thotë ai atje pas namazit. Edhe ky tjetri vlla, nëse ka koncepte të tjera, ka me qenë në njifarë mënyre ai që s’âsht vllau i tij.
N’varrim, për shembull, fjalia e fundit âsht: ti thuj, kur t’pysin atje, thuaje këtâ, thuaj që kush â Zoti yt, kush â i Dërgumi, kush â ky... dhe në fund kush janë vllazënit e tu, vllazënit e tu janë vetëm vllazënit myslimanë. Ata janë vllazënit e tu.
Ky vëllau tjetër, që nuk i ka çu durt me bâ amin, ky nuk o vëllau yt realisht, ky âsht mesazhi përfundimtar dhe ai thuhet me mikrofon. Nuk â mâ çashtje e s’drejtës, se kush ka të drejtë.
Absolutisht âsht e drejtë e zgjedhjes së secilit. Secili mundet me besu çka don. Po manipulimi, keqpërdorimi i nevojës së njeriut me besu edhe instalimi i nji programi të ngurtë, ku nuk ka liri fjale kur ti s’ke drejtë kurrgjâ me thanë as me pyet, mundesh me pyet, po s’ke të drejtë me dhânë mendim. Nuk ekziston dialogu.
Nuk ekziston në nji xhami ndonjë hoxhë që bân nji dialog me xhemat, me dikënd, për shembull, nuk ekziston diçka e tillë, ai ka me folë, ka me folë, kryhet, ata shkojnë dhe kjo përsëritet tri-katër herë në ditë, pesë herë sa âsht, këta që shkojnë me ndigju. Tash kur e shumëzon këtë, në qoftë se veç e bëjmë llogaritje për pesëdhjetë vjet, nëse je fetar, i ke kry krejt ritet e fesë që ekzistojnë aty dikund mbi nja nji milion a sa herë që ti e ke përsëritë të njâjtën formulë.
Tash çka ka ndodhë me trunin e atij personi - sa informata të tjera janë zhdukë për me hy e njëjta, m’u përsërit, se përsëritja e nji informate njëqind mijë herë, nji mijë, nji milion herë në këtë rast, e ka nji pasojë të rëndë edhe për trunin, sepse nuk lejon kurrfarë mundësie me mendu ndryshe, qoftë edhe me dyshu.
Nëna Terezë ka dyshu dhe janë përdorë kundërshtarët e saj para se me u shpallë e shenjtë. I kanë gjetë do letra ku ajo ka dyshu n’Zotin.
Surroi: E ka librin, edhe shpreh qartazi...
Hysaj: Po, ajo ka dyshu. Këtu nuk ekziston e drejta me dyshu. Këto janë çashtjet.
Kështu që mendoj âsht çashtje edhe nji civilizimi, e nji civilizimi tjetër, i cili nuk ka arritë për pesëqind vjet m’u instalu në Kosovë te shqiptarët. Asnjëherë s’ishte instalu krejtësisht.
N’periferi ka qenë, n’ sipërfaqe, po kurrë n’bërthamë. Tash e kemi nji invazion me hy në bërthamë, ky mentalitet...
Unë e kuptoj me ardhë dhe me bâ propagandë religjioze, po me bâ në emër të propagandës religjioze, me të ndërhy në ADN-në kulturore të popullit, kjo âsht absurde. Kjo âsht me pasoja të randa.
Kjo âsht shqetësuese edhe për njerëzit e politikës e për shtetin. Nuk ka kurrkush kundër kulturës arabe. Ata kanë alamet njerëzish, dijetarësh, mistikësh, shkrimtarësh t’tyne. Krejt âsht n’rregull, absolutisht.
Âsht nji civilizim i ndërtuar në nji klimë, në nji relacion krejtësisht tjetër. Nëse në antikitet shqiptarët para romakëve e kanë tejkalu incestin si relacion mbrenda gjakut edhe âsht në të Drejtën Romake, âsht futë si kod ilirik, â hy mbrenda, sot na ka ardhë nji civilizim tjetër, i cili nuk e ka tejkalu ende brezin e parë. Tash, qysh me u marrë ky civilizim me këtë tjetrin, që ti mundesh me pasë grue kusherinën ose tezen, të brezit të parë mbas motrës.
Besimi âsht besim, po kultura, hymja ose invazioni kulturor, në emër të besimit âsht i rrezikshëm cilido qoftë ai, qoftë edhe amerikan.
Surroi: A mund të jetë njëra prej arsyeve dobësimi i makinës kombformuese-shtetformuese, të cilën e kemi pasur gjatë shekullit 20-të, që na ka çuar në liri dhe në momentin kur bëhemi të lirë, hyjmë në shtetformim, e humbim atë dinamikë, e humbim atë lokomotivë. A mund të jetë kjo një arsye?
Hysaj: Unë mendoj se âsht fenomeni i piramidës së përmbysun, megjithatë. Secila periudhë e ka pasë nji piramidë, nëse disa vendime e disa vlera kanë qenë te disa njerëz pak më të veçantë, të cilët janë bâ dikushi mas nji eksperience të caktume, njerëz të urtë, njerëz të dijshëm, njerëz të cilët janë bâ edhe ekonomikisht, nëse janë bâ të fuqishëm, janë bâ për nji punë të madhe, e nëse nuk ka pa, kurrgjë s’âsht bâ shpejt dhe ka pasë disa, kushtimisht, klasë, â ditë kush, çka âsht në atë shoqni.
Tash ka ndodhë nji fenomen i ri, nji përmbysje e madhe kur të qenit politik në pushtet âsht konsiderue si mundësi m’u bâ shpejt i pasun, m’u bâ shpejt i fuqishëm edhe me qenë sikur të Orwelli, më i barabartë se ata të tjerët të barabartë. Edhe kjo farë lloj orvelliade, pak në kuptimin grotesk nëpër të cilin kemi kalu nai, i ka pasë këto pasoja. Nuk âsht e rrezikshme sikurse në kohë të komunizmit, se këta njerëz në kohë të komunizmit, ka mujtë për nji fjalë goje me të shti në burg, s’e kanë atë problem këta lloj njerëzish. Tash këta kanë ardhë prej pushtetit politik te pushtetit financiar dhe pushtetet e tjera që në njifarë mënyre dominojnë çdo shtresë të shoqnisë edhe sot autoritet publik i nji dijetari âsht nën çdo nivel, d.m.th, mendimi i tij nuk çmohet në masë, mundet me e thanë mendimin ma të mençëm të mundshëm, po ai nuk âsht i dobishëm për kurrkënd edhe shpesh ata njerëz e zgjedhin heshtjen, e zgjedhin tërheqjen edhe mendojnë me bâ diçka, ajo çka bân diçka âsht realisht e izolume mund me u konservu si model për ndonjë kohë tjetër nëse vjen, po zhgënjimi âsht i madh. Tërheqja e njerëzve të elitave, ato që pak s’i kanë qenë, nëse ka mbetë diçka prej tyre, ato nuk funksionojnë si komunitet.
Nuk kanë as relacione të organizume me njeni-tjetrin për me bâ debate të ndryshme najherë për nji temë. Nuk ka hapësina nëpër media. Nuk janë të pranishëm. Neve na dalin fytyrat e njëjta nëpër debate televizive, të cilat na kallëzojnë për çdo gjâ ashtu çka duhet me mendu na..., mendoj se asht e njëjta skemë sikurse në media, sikur skema që âsht në kuptimin e xhematit nëpër xhami, aty të kallxojnë çka duhet me mendu.
Surroi: I kemi dymbëdhjetë hoxhallarë të cilët i kemi çdo natë, çdo kund.
Hysaj: Po, po, ata çdo natë kanë me kallxu çka kanë me mendu. Edhe ata shkojnë qaq larg, sa që kallxojnë edhe çka duhet me bâ me grunë e vet edhe si me bâ, edhe kjo veç ka kalu në groteske.
Surroi: Ky është ndoshta momenti i kalimit prej groteskes, në pikët e tjera, ku ti e merr rolin e njeriut që e udhëheq tutje këtë bisedë... ta vazhdojmë si bashkëbisedim...
Hysaj: Më intereson shumë... unë i kam pa tri faza në, po e përmendi fjalën karrierë, se kjo me erdh e para, por s’âsht ajo, nuk asht fjala e duhun, por në formatin, zhvillimin e formatit tând intelektual në politikë, në art, në letërsinë nji periudhë prej publicistikës në kalimin n’politikë, prej politikës në letërsi. Si ka qenë kjo? Sa e ka ndihmu njëna-tjetrën ose sa e ka kufizu njëna-tjetrën?
Surroi: Publicistika ka qenë një zgjedhje normale personale. Unë jam ndier rehat gjithmonë në gazetari. Natyrisht, s’jam ndier krejtësisht rehat në gazetarinë në të cilën kemi jetuar në atë kohë, sepse kemi qenë të censuruar, kemi qenë të vetëcensuruar në ato vite shumë të rënda, vitet ’80. Ndërkohë që kalimi në politikë ka qenë i detyrueshëm, ka qenë një akt rezistence ndaj pushtimit të dhunshëm të Kosovës dhe kam ndier obligim që të jem në ato fillet e rezistencës dhe të krijimit të opsioneve të rezistencës paqësore, të filleve të demokracisë, etj. edhe në proceset negociatore më vonë, nuk e kam zgjedhur atë rrugë, ajo rrugë më ka zgjedhur mua, si edhe shumë të tjerë, na ka futur në atë vrull.
Letërsia ka qenë një qetësi dhe është një qetësi shpirtërore. Është tamam, ti e përdore te gjuha, te nevoja e mendimit që ta gjejë shprehjen e vet, dhe ky është një akt i përmbushjes së natyrës njerëzore.
Kështu që këto janë përafërsisht... natyrisht, ende jetojmë në kohë të atilla, ku po është e vështirë të krijohen distanca mes këtyre triave.
Hysaj: Ti e jeton nji pjesë të javës në bregdet, një pjesë të jetës e ke jetu në nji ambient ku jetojnë diplomatët kur çdo fjalë e ka nji lloj kodi kur duhet me u thanë, s’ka nevojë me thanë hiç ose kur duhet me u nënkuptu... tash këto dy periudha, periudha e rinisë a të fëmijënisë që e ke kalu në kultura të tjera, në nji shtëpi diplomati, te baba, si âsht kalimi prej asi lloj fëminije?
Periudha e shkrimit ose e jetës në bregdet edhe ardhja shpesh në Kosovë, këtu në familje, dhe prapë në punën e re që po e bân në televizion, me këto punë në çfarë mënyre që ke menaxhu, që në njifarë mënyrë influenca âsht shumë e madhe përmes KTV-së, që âsht në Kosovë televizioni i vetëm i paanshëm, që e ka nji standard që s’bën propagandë... tjerët, secili bân propagandë në mënyrën e vet. Por, ku asht tash Veton Surroi? S’po du me thanë këto tri identitete të ndryshme, sa janë komplementare në të njëjtën kohë.
Surroi: Te KTV-ja e kam pasur fatin e madh, dhe KTV-ja e ka fatin e madh që atë e drejton, ka njëzet e një vjet, Flaka.
Prej momentit kur u futa në parlament, jam larguar nga KOHA si tërësi. Lidhshmëria ime me KOHËN është shkrimi javor, kolumna javore, dhe tash PIKA, ky bashkëbisedim.
Por përvoja diplomatike e babait ka qenë interesante, sepse i ka ndërtuar edhe te unë, edhe te Flaka e besoj, një sens të bashkëdyzimit mes identitetit global dhe atij vendor.
Ne kemi qenë rahat dhe jemi rahat kudo që shkojmë në botë, nuk ndihemi të huaj, por ndihemi në shtëpi vetëm kur jemi në shtëpi.
Prej kohësh, sepse babai edhe ka qenë shkrimtar vetë, gazetar, kështu që ne jemi rritë me libra në gjuhën shqipe në atë kohë nga Rilindja në “Bolivi”, e Bolivia është shumë, shumë larg. Në atë kohë vinin me vapor deri në Kili apo në Peru, anijet me ngarkesa të ndryshme, dhe nga ato ngarkesa vinin edhe librat shqip, çdo botim që është botuar në “Rilindje” vinte te ne në Bolivi.
Kështu që ne jemi edhe çdoherë kur kemi menduar të kthehemi në shtëpi, nuk kemi menduar të kthehemi në asnjë vend tjetër pos në Prishtinë. Dhe pastaj edhe kur kemi shkuar në Meksikë, kemi pasur zgjedhje të ndryshme për të vazhduar të jetojmë, po jemi kthyer në Prishtinë.
Mendoj se, pak a shumë, jeta i ka detyruar shumë njerëz si ne, posaçërisht mbas luftës në Kosovë, kemi gjenerata e gjenerata njerëzish që jetojnë jashtë, fëmijët e tyre janë të lindur jashtë, por së paku kjo gjenerata e parë e cila lind atje jashtë, mësohet prej prindërve të vet se shtëpia quhet Kosovë, Prishtinë, a cilido vend i Kosovës.
Sa do të mundemi ta mbajmë këtë magnetizëm identitar do të jetë vështirë ta përcaktojmë, por kjo është përafërsisht ajo çka e përshkruan, mendoj unë, popullin në tërësi.
Hysaj: Ajo e mbrëma që po e thu më duket ma e rëndësishmja, simbas teje, cili asht identiteti i mungum shqiptar në Kosovë? Dhe ai që mendon se do të krijohet eventualisht në të ardhmen, apo a ka gjasa me evidentu kush jena na momentalisht, cila âsht rruga apo cili âsht modeli politik kombëtar, modeli human, modeli nacional, në çfarëdo mënyre, i cili kish me qenë i dobishëm, i pranueshëm, që kish me qenë prosperues, që kish me zhvillu me të vërtetë këtë vend shumë, a kemi ndonjë model se që jemi në zgrips, jemi në kolaps në tana planet, kjo âsht veç evidente.
Këto i dinë të gjithë.
Edhe ky lloj model politikani që e shohim, i cili s’din kurrgja pos m’u konfrontu me palën, i cili nuk e ka mësu ABC-në elementare që politika âsht arti i të mundshmes, që ndryshimin e konsideron si gabim, ndryshimin e mendimit vetë e konsideron si humbje e luftës, fatit.
A ka gjasa për nji model tjetër?
A ka gjasa apo e shihni diku në horizont nji figurë, nji model, qoftë që duhet me qenë produkt i nji ADN-je të dikurshme tonën, nëse nuk e kemi humbë edhe atë krejtësisht.
Surroi: Kosova është projekt mendor dhe është shtet aksidental, e pata shkruar në libër... domethënë është aksidentalisht shtet, sepse projekti i Kosovës ka qenë projekti i bashkimit edhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, partizanët kur janë nisur në luftë, në Konferencën e Bujanit kanë thënë: Në fund duhet të bashkohemi!
Nëse e marrim thjesht nga aspekti i Aleancës Atlantike, në atë kohë premisa e parë është kjo, se jemi aksidentalisht në këtë strukturë e cila është ndërtuar në shtet. Kjo do të thotë se premisa e dytë është se ka ekzistuar një projekt mendor, cili e ka shtyrë Kosovën drejt shtetësisë së saj. Dhe ai projekt mendor fillon me revolucionin bazik, e ky është revolucioni arsimor.
Hysaj: Në vitet ‘70
Surroi: Po në vitin 1945, herë thuhet 95%, herë thuhet 97%, herë thuhet 92% e popullsisë ka qenë analfabete, nuk ka pasur kapacitet për ta kuptuar atë projekt. Është dashur projekti të fillojë fillimisht me arsimimin e tërë asaj popullate dhe shtetformimi real i Kosovës ndodh me institucionalizimin e shkollimit deri te Universiteti. Ende sot e kësaj dite në mediat nacionaliste të Beogradit shahet dita kur është themeluar Universiteti i Prishtinës, sepse me këtë i është dhënë shteti shqiptarëve në Kosovë.
Prandaj, historikisht, duhet parë si kontinuitet. Edhe ndërtimi i opsionit të rezistencës paqësore, dhe në fund, i rezistencës së armatosur është një projekt mendor, është pjesë e një kontinuiteti të zhvillimit të vendit.
Shekulli 21 ka hyrë pa projekt mendor. Shteti i Kosovës është trashëgimi. Shpallja e pavarësisë së Kosovës është trashëgimi e ngjarjeve të shekullit 20, jo e ngjarjeve të shekullit 21, dhe tash ndodhemi, jemi para një revolucioni të ri teknologjik, i cili do ta shndërrojë ose ka kapacitet shndërrimi të botës në formën të cilën ende nuk mund ta kuptojmë me inteligjencë artificiale.
Ajo çfarë i nevojitet Kosovës është projekti i ri mendor i saj dhe pa marrë parasysh faktin se ky projekt mendor është pjesë e ndërtimit të një pjese të identitetit shqiptar. Kemi të bëjmë me bashkëdyzimin e identitetit shtetëror të Kosovës dhe të kontributit të këtij identiteti shqiptar në tërësi. Mos të harrojmë, fakti se jetojmë në dy shtete, më shumë shtete, po në dy shtete më të mëdha me shumicë popullate shqiptare, nuk e nënkupton vetëm këtë që e folëm më herët, diktatin gjuhësor apo format e komunikimit të tjera, por kemi të bëjmë me trende socio-ekonomike të ndryshme. Edhe Shqipëria është duke u ndërtuar tash në një shtet, i cili ndoshta do të jetë anëtar i Bashkimit Evropian brenda pesë-shtatë vjetësh, ndoshta edhe pak më pak, një potencë turistike e regjionit e depopulluar, e cila e merr një karakter tjetër kulturor, prej një Kosove e cila nuk i ka këto benefite natyrore, domethënë shqiptarët pa det dhe pa lumenj pak a shumë, të cilët duhet ta ndërtojnë jetën e vet socio-ekonomike dhe projeksionin e tyre kulturor-zhvillimor brenda këtyre konditave, brenda kushteve të cilat i kemi.
Hysaj: A ka gjasa? Kush ish dashtë me qenë këta që duhet me e kriju këtë koncept mendor ose projekt mendor.
Surroi: Ne e mbajmë mend përpara, në vitet ’90, thoshin: Pse s’po shkruan Akademia, pse s’po ulet Akademia, pse s’po bën akademia projekt?
Akademia, edhe po t’i kishte kapacitetet, e nuk i ka, për të zhvilluar diçka pak më serioze, por edhe po t’i kishte, nuk duhet të shndërrohet në një institucion në të cilin thotë ne jemi truri i këtij vendi...
Po të pritej Akademia e Shkencave, Kosova nuk do të hynte në periudhën e rezistencës paqësore, nuk do të krijonte..., nuk varet prej një institucioni, qoftë edhe ai i cili konsiderohet se e ka mbledhur ajkën intelektuale të vendit. Ajo çka do të ndodhë, mendoj unë, është se do të ketë shtytje prej poshtë prej gjeneratave të reja, të cilat i identifikojnë sfidat e ardhmërisë ndoshta më mirë sesa gjeneratat e tjera.
Hysaj: Unë jam përndryshe optimist, po në qët pikë kam fillu me e humb atë dritën në tunel. Meqenëse brezi që po vjen, në qoftë se na kemi me e vonu këtë proces, âsht brez i cili e ka pranu nji lloj asimilimi të vullnetshëm në favor të civilizimit global dhe me dëshirë ka fillu me heqë dorë nga qato pak vlera identitare që na i kemi... nëse kjo ndodh, unë besoj që Kosova ka me vazhdu me qenë shtet, qoftë edhe me shqiptarë që kanë me harru me folë shqip.
Sepse mendoj që Kosova nuk mundet e nuk e pranon nji lloj diktature, nji lloj direktive se si njerëzit kanë me mendu, si kanë me folë. Jam i bindun që shteti i Kosovës ka me funksionu në momentin që ka me u çliru prej politikanëve të pandërgjegjshëm, në moment kur ka me ndodhë që votuesit, nëse kemi me pasë najherë nji reformë të zgjedhjeve ose reformë demokratike, nuk kanë me zgjedhë kryetarë fisesh politike, por kanë me i zgjedhë njerëzit ma të mirë që ka ky vend.
Nëse diçka e tillë ka me ndodhë, nëse teknologjia ka me e mundësu votimin prej telefonit edhe ti ke me e zgjedhë më të mirin në Kosovë, kudo qoftë ai, për me qenë përfaqësues. Dhe, nëse s’ka me pasë fushatë zgjedhore kur ka me iu leju njerëzve për nji muaj me sha, me denigru kënd dojnë, me bâ gjithçka që lejon e nuk lejon ligji, ka mundësi që kjo mjegullnajë, ky lloj kaosi në të mendum, ky lloj kaosi në sjellje, kjo mungesë morali, kjo mungesë rendi minimal, mundet m’u tejkalu.
Në qoftë se kjo âsht e mundur në Zvicër, me zgjedhë kandidatë të krejt partive që ti mendon që janë më të mirë, pse nesër mos me ndodhë në Kosovë? A mendon se kishte me qenë e mirë kjo? Se tash i bana unë ma shumë se tri pyetje...
Surroi: Jo, jo, mirë ke bërë!
Hysaj: A kish pasë nji mundësi diçka e tillë m’u promovu, se mund t’i zgjedhë njerëzit e mirë mbrenda krejt partive? Pse me zgjedhë dhjetë të nji partie?
Surroi: Ne po flasim për një revolucion të munguar. Ne jemi gati-gati si në vitin 1945: 78% e nxënësve tanë të shkollave të mesme nuk e kuptojnë tekstin të cilin e kanë lexuar. Dhe kjo po ndodh vit pas viti, domethënë nëse llogarisim që në shekullin 21 e kemi pasur një fëmijë, i cili ka filluar shkollën në vitin 2000, e prej atëherë kanë kaluar 25 gjenerata të fëmijëve të cilët nuk e kuptojnë tekstin të cilin e kanë lexuar, atëherë jemi në ekuivalencë, në barasvlerë me atë analfabetizmin e 1945-s dhe këtu duhet një revolucion i plotë arsimor, i cili i jep energji prapë, sepse ky popull ka demonstruar kapacitet transformues të jashtëzakonshëm.
Prej 95% analfabetë të ndërtosh shtet dhe të jesh në gjendje të ndërtosh institucione që ta mbajnë atë shtet është një kapacitet i madh transformativ, një energji e madhe që e ka ky popull dhe kjo është energji e cila nuk ka humbur. Ti e përdor ADN-në apo gjenetikën, apo si të duash, apo memorien gjenetike që e kemi... ekziston një kontekst kulturor transformativ i këtij vendi dhe këtë duhet shfrytëzuar. Përndryshe, kur the për optimistë dhe pesimistë, ti e di çka është pesimisti?
Pesimisti është një optimist me përvojë.
Hysaj: Vërtet vetëm i hapëm temat dhe konsideroj se kjo kishte qenë shumë e bukur pa këta mikrofona... mu më bâjnë censurë, dhe të mos t’i kishim pasë fare kish qenë ma mirë...
Uroj që s’paku në rrethana që jeton njeri, secili me provu me bâ atë që mundet. Unë jam mundu që 15 vjet me bâ diçka që kam konsideru që mundem me ba, e kemi transformu nji fshat të braktisun që s’ka pasë kurrgjâ në të, pos therra, në nji qendër rajonale të fuqishme kulturore, ku i kemi diku nja pesë lloje programesh kulturore, artistike, e vjetra, e hershmja, korrespondon shkëlqyeshëm me modernen dhe e ka nji frymë tjetër.
Ka mundësi në Kosovë me u kriju oaza kulturore.
Ka mundësi dhe duhet njerëzit me besu. Edhe në qoftë se ka mbrenda nji fuqi, nji dëshirë, nji besim, mendoj që ka mundësi me gjetë bashkëmendimtarë, bashkëbesimtarë në kuptimin e mirë të fjalës jopropagandistikë dhe me bâ diçka ndryshe dhe jo me ia lanë fatin jetës time dikujt që ka me vendosë dikund pa më njoftë kush jam unë, ose as unë s’du kurrsesi me vendosë për jetën e askujt tjetër, por me kriju nji opsion me nji vepër, qoftë ajo letrare, me nji vepër skenike, me nji vepër, me nji akt kulturor, kudo qoftë ai, në vende ku nuk asht e mundun hiç me ndodhë me bâ diçka që âsht e dukshme në nji qytet me kaos mbrenda, shpesh edhe ajo âsht e mirë, njerëzit çka bajnë prej zhurmave të mëdha nuk shihet, mund të dëgjohet, por shumë më tepër shihet kur dalim kryhet diçka të re në nji vend ose në nji moment historik, historik-kulturor, kur duket kjo e pamundshme.
Surroi: Fadil, të faleminderit për bisedën! Uroj që festivali të kalojë ashtu siç ka kaluar edhe çdoherë me një arritshmëri edhe me një sfidë për të ardhmen. Ata që mund të shkojnë në Kukaj, është shumë afër Prishtinës, është me të vërtetë një ngjarje kulturore që ia vlen të vizitohet.
