Lideri tatar i Krimesë kundërshton legjitimimin e aneksimit të gadishullit nga Rusia

Disidenti i kthyer në lider politik tatar të Krimesë, Mustafa Dzhemilev, thotë se do të ishte turp që SHBA-ja t'ia kthente shpinën territorit, duke e legjitimuar aneksimin e saj nga Rusia. Në një intervistë për “The Guardian”, ai ka folur për vështirësitë e tij dhe të tatarëve të Krimesë, teksa duke komentuar deklaratat e Donald Trumpit lidhur me luftën në Ukrainë dhe Krimenë në veçanti, ai vë në pikëpyetje njohuritë e presidentit amerikan

Kur Mustafa Dzhemilev lexoi lajmet për planin e presidentit amerikan, Donald Trump, për një marrëveshje paqeje midis Rusisë dhe Ukrainës, ai nuk u besonte syve. Një pjesë e planit të paqes të administratës amerikane, thonë raportet e fundit, do të përfshinte njohjen nga Washingtoni të Krimesë së aneksuar si territor legjitim rus, midis koncesioneve të tjera për Kremlinin, me të cilat Trumpi shpreson se mund ta ndalojë luftën e Rusisë ndaj Ukrainës.

"E gjithë bota e di se çfarë ndodhi në Krime ... Do të ishte një dëm aq i madh për reputacionin e SHBA-së sa do të ishte e vështirë për ta që ta rikuperonin. Do të ishte e turpshme”, tha Dzhemilev, një disident i epokës sovjetike, i kthyer në lider politik tatar të Krimesë. 

Në mars të vitit 2014, gjatë aneksimit rus, Dzhemilevit iu kërkua deklarata e tij publike e mbështetjes nga vetë presidenti rus, Vladimir Putin. Presidenti rus foli në telefon me Dzhemilev, duke premtuar para dhe mbështetje për komunitetin tatar të Krimesë në këmbim të mbështetjes së tij. 

“Ai më shpjegoi se si do të jemi shumë të lumtur nën sundimin rus”, tha Dzhemilev, duke kujtuar bisedën me përbuzje.

Dzhemilev e hodhi poshtë marrëveshjen, duke thënë se pas shekujsh të shtypjes së tatarëve të Krimesë, rusët nuk kishin gjasa të ndryshonin dhe duke i thënë Putinit se gjëja më e mirë që mund të bënte ishte të largonte trupat e tij nga gadishulli. Një muaj më vonë, kur u kthye në Krime nga Kievi, ai u ndalua në kufirin e ri rus dhe iu tha se i ndalohej hyrja. Që atëherë ai ka jetuar në mërgim në Kiev.

Kritikat për udhëheqjen amerikane

Ndryshe nga zyrtarët qeveritarë, të cilëve u kërkohet t’i moderojnë opinionet e tyre për administratën Trump për hir të mirësisë diplomatike, 81-vjeçari Dzhemilev nuk godet me grushte. Ai flet në heshtje, por me një kthesë të mprehtë të frazës dhe një sens humori të errët, duke pushuar çdo disa minuta për të ndezur një cigare ose për t'iu përgjigjur telefonit të tij celular.

“Ne jemi në një situatë ku kreu i administratës amerikane, presidenti, është tani një person që nuk ndien emocione, në kokën e të cilit ka vetëm marrëveshje ... Të thuash gjërat që thotë, të thuash që Ukraina nuk duhej ta kishte nisur këtë luftë. A e kanë mbajtur këtë njeri në errësirë vitet e fundit? A di gjë? A ka lexuar ndonjë gjë?” - shprehet Dmezhilev.

Ai përmend një intervistë me të dërguarin e Trumpit për Rusinë, Steve Witkoff, i cili nuk i mbante mend emrat e të gjitha rajoneve për të cilat ai besonte se Rusia kishte një pretendim të arsyeshëm. 

“Ky është një diplomat nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës? Unë kam parë shumë diplomatë budallenj në jetën time, por një si ai, jo”, tha ai.

Ky nuk është mërgimi i parë i Dzhemilevit. Në maj të vitit 1944, kur ai ishte gjashtëmuajsh, Jozef Stalini urdhëroi të gjithë popullatën tatare të Krimesë të grumbullohej dhe të dëbohej në Azinë Qendrore sovjetike me vagonë bagëtish, duke i akuzuar ata për bashkëpunim gjatë pushtimit nazist. Dhjetëra mijëra vdiqën gjatë udhëtimit.

Tatarët e Krimesë kishin qenë shumica e popullsisë në Krime deri në aneksimin e parë rus, nën Katerinën e Madhërishme në shekullin XVIII. Në vitet që kaluan, rusët kishin filluar të dominonin dhe pas dëbimit të Stalinit çdo tatar i Krimesë ishte larguar.

Nga mërgimi, Dzhemilev dhe disidentë të tjerë bënë fushatë për kthim. Ai mori të parin nga shumë dënime me burg në vitin 1966 për refuzimin e shërbimit ushtarak, duke thënë se nuk mund të luftonte në ushtrinë e vendit që ia kishte vjedhur atdheun.

Vetëm në vitin 1989, tatarët e Krimesë u lejuan zyrtarisht të ktheheshin, ku gjetën një Krime shumë të ndryshme dhe një popullsi lokale që shpesh i konsideronte ata si ndërhyrës. Shumë prej shtëpive të tyre ishin konfiskuar dhe fshatrat e tyre ishin shkatërruar.

Mbrojtësit më të ashpër të Ukrainës

Dzhemilev u zgjodh kryetar i Mejlisit, parlamenti joformal i tatarëve të Krimesë, në vitin 1991. Gjatë viteve të para të sundimit ukrainas, tatarët e Krimesë shpesh akuzoheshin se ishin separatistë, duke kërkuar atdheun e tyre në Krime. Në fund, ata dolën të ishin disa nga mbrojtësit më të ashpër të Ukrainës në rajon. Që nga aneksimi, Rusia ka nisur valë të shumta persekutimi dhe arrestimesh kundër komunitetit, i cili vlerësohet të ketë rreth 250,000 banorë ose rreth 10% e popullsisë së Krimesë.
Shumë tatarë të Krimesë kanë rënë dakord të punojnë me autoritetet ruse, por Dzhemilev këmbëngul se shumica e kanë bërë këtë vetëm nën presion. Megjithatë, ai pranoi se 11 vjet sundim rus kishin pasur ndikim. Fëmijët që ishin në kopsht në kohën e aneksimit do të jenë së shpejti në moshën për t'u mobilizuar në Ushtrinë ruse, pasi kanë pasur një dekadë shkollimi në kurrikulën ruse. 
“Sigurisht, kjo ka një efekt në vetëdijen e disa njerëzve”, tha ai.

Megjithatë, ai beson se shumë familje tatare të Krimesë do të sigurojnë që fëmijët e tyre të mos humbasin nga sytë historinë e tyre, dhe përmend një nga kujtimet e tij më të hershme, si një nxënës i ri shkollor në vitin 1953, kur u njoftua në radio se Stalini kishte vdekur.

“Të gjithë po qanin, por jo tatarët e Krimesë. Gjëja e parë që tha babai im ishte: Më në fund, qeni e ka shkelmuar”, kujtoi ai. 

Një i afërm erdhi me disa qepë, në rast se i kërkohej të qante.

Dzhemilev kaloi gjithsej 15 vjet në burgje dhe kampe gjatë periudhës sovjetike, pas shtatë çështjeve të ndryshme gjyqësore. 

“Dënimi më i madh i vetëm që mora ishte tre vjet. Sipas standardeve të sotme ruse mendoj se ata do të më kishin qëlluar 10 herë. Ata po shkatërrojnë jetën e njerëzve duke u dhënë atyre 17 ose 20 vjet për ndonjë gjë të vogël që u dëgjua”, tha ai.

Shtyrja e çlirimit

Kishte një moment, në fund të viteve 2022 dhe 2023, kur Ushtria e Ukrainës ishte në ofensivë kundër rusëve dhe çdo gjë dukej e mundur, duke përfshirë edhe rifitimin e Krimesë nga Kievi. Dzhemilev kujtoi se si, në fund të vitit 2023, kreu i inteligjencës ushtarake të Ukrainës, Kyrylo Budanov, erdhi për ta vizituar, duke i sugjeruar që të regjistronte një fjalim natën e Vitit të Ri që hakerët ukrainas mund ta shfaqnin në kanalet televizive në Krime, duke e zëvendësuar atë të Putinit. Në fjalim, Dzhemilev njoftoi se viti 2024 do të ishte i fundit i sundimit rus dhe këshilloi të ardhurit e fundit të kthehen në Rusi.

Kjo nuk ndodhi. 

“Duket se çlirimi i Krimesë është shtyrë”, pranoi ai. Nëse SHBA-ja e njeh Krimenë, Dzhemilev shpreson se liderët ndërkombëtarë do të bëjnë një lloj presioni mbi Rusinë për t'u dhënë garanci tatarëve të Krimesë.

Ai i ka bërë thirrje Turqisë që të nxisë krijimin e një grupi monitorues ndërkombëtar për të punuar në Krime dhe që anëtarëve të Mejlisit t'u jepet liria për të udhëtuar në Krime me imunitet nga ndjekja penale sipas ligjit rus. Ai ishte paraparë të takohej me presidentin turk, Recep Tayyip Erdogan, në një forum diplomatik në Antalia në prill për t'ia paraqitur kërkesën atij personalisht.

Dyshja janë takuar disa herë më parë, por këtë herë Erdogani e anuloi takimin, duke përmendur një orar të ngjeshur, dhe dërgoi një deputet në vend të tij.

“Një nga ndihmësit e tij më tha se nuk ishte vërtet koha që të takoheshin, sepse ky është një person që i pëlqen të jetë në gjendje t’i përmbushë kërkesat e njerëzve. Dhe ai e dinte pak a shumë se çfarë do t’i kërkoja dhe nuk do të mund ta përmbushte”, shprehet Dzhemilev.

Biografia e Dzhemilevit ka një simetri të trishtuar. Dekada mërgimi që kulmuan me një kthim në shtëpi, për të filluar një mërgim tjetër më pas. Ai hodhi poshtë çdo vështirësi personale, duke vënë në dukje se vitet e tij në “gulag” (një sistem i madh i kampeve të punës së detyruar, të krijuar në Bashkimin Sovjetik nga 1929 deri në 1953), e kishin mësuar të ishte larg shtëpisë. 

"Personalisht, jam shumë rehat, nuk kam ankesa. Por fakti që njerëzit tanë luftuan për t'u kthyer në shtëpi pas dëbimit të vitit 1944 për gjysmë shekulli, dhe tani janë përsëri në një dëbim të detyruar, është shumë i tmerrshëm”, tha Dzhemilev.